ЦРКОВНОПРОСВЕТНАТА ПОЛИТИКА НА КРАЛСТВОТО СРБИЈА ВО ЈУГОИСТОЧНА МАКЕДОНИЈА 1912—1915

Црковнопросветната мрежа на територијата на Југоисточна Македонија пред балканските војни била густа и, што е уште позначајно, била добро екипирана со свештенички и наставновоспитувачки кадар. Од една сравнителна карта на учебното дело, која се однесува на учебната 1903—1904 година, може да се види дека цркви и училишта биле отворени скоро во сите населени места во областа, каде живеело словенско население. Пред почетокот на војните се отишло дури до таму, прашањето за верата и за училишното дело да биде актуелизирано и во мешаните македонскотурски населени места. Имено, меѓу Хуриетот и балканските војни, христијаните од мешаните населени места почнале да ги откопуваат од земјата црковните крстови и на местата на ископувањата. почнале да се собираат и да ги извршуваат верските обреди. Приодот кон училипшото дело исто така е прецизен. Сравнителната карта овозможува да се види дека, во споменатиот период, во училиштата во Македонија биле опфатени вкупно 75.267 ученици од кои егзархиски биле 45.839 патријаршиски 26.162 и српски 3.266 ученици. Од ово] број, на училиштата во југоисточна Македонија отпаѓале 11.468 ученика од кои: во Штипската каза се школувале 1.125, во Кочанската 938, во Дојранската 835, во Гевгелиската 2.185, во Струмичката 1.726, во Кратовската 639, во Тимвешка 571, во Пехчевоката 1.116, во Велешката 1.870 и во Радовишката каза 463 ученици. Значајно е и тоа што, во грчките училишта на територијата на југоисточна Македонија биле опфатепи само 1.566, а во српските само 467 ученици. Тоа значи дека пропагандите на овој простор го немале она
разорно дејство (се мисли на црковнопросветната пропаганда), како во останатите делови на Македонија.
Меѓутоа, мрежата на училиштата и црквите започнала да се стеснува уште во втората половина на октомври 1912 г. Скопскиот србоман Илија Гаврилов(иќ) на 25 октомври 1912 г. со писмо се обратил до Р. Путник и барал во новозаземените области да се отворат српски училишта и да се доведат учители од пределите на стара Србија кои требало да вршат функција на „продолжени” раце на власта. Така, од вкупно 641 училишта колку што имало на територијата на Вардарска Македонија (егзархиски) и 37.000 ученици, веќе кон крајот на октомври и почетокот на ноември 1912 г. повеќе од половината престанале со работа. Однооно, 1013 учители биле принудени да се прикажуваат (декларираат) за Срби, 761 црква биле прогласени за српоки, а заедно со црквите, за Срби биле објавени и 833 свештеници егзархисти.
По склучувањето на Букурешкиот мировен договор, Србија добила одврзани раце да отвора свои училишта и цркви, и, преку верата и воспитанието, што поскоро да го србизира македонскиот народ. Тогашниот министер на просвета на Србија, Љубо Јовановиќ, побарал да се одобрат 60 милиони динари од Владата, за организирање, отворање и работа во училиштата во „новооолободените” краеви.
Отворањето на четири обласни инспекторати во Македонија се смета како една од првите мерки на тој план. Од четирите инспекторати најголем бил Брегалничкиот, чие седиште, од целисходни причини, место во Штип, се наоѓало во Велес. За прв инспектор на Брегалничката училишна област бил поставен Стефан Нешиќ. Обласниот инспектор поставил 12 училишни надзорници кои биле задолжени во најкус можен рок да извршат непосреден увид на училишните згради, инвентарот, бројот на училишните обврзници, „декларираните” српски учители и на сите прашања сврзани со училишното дело.
Училишните надзорници до крајот на есента 1913 г. ги завршиле поставените задачи, направиле попис на училипггата, инвентарот, бројот на учениците, кадарот и др. Тие регистрирале кои училишни згради можат да се користат, кои згради не биле слободни, а во кои училишта заседнале војници, жандармерија и четници, околиски и оиштински службеници итн.
Ако на прв поглед работите околу отворањето на училиштата изгледале едноставни, практиката не го потврдила тоа. Пред се, голем број училишта за време на балканските војни биле разурнати, опожарени и разграбени. Немало ни доволен број на учители. Голем број од егзархиските учители и свештеници ги напуштиле своите родни и работни места и заедно со бугарските војски се повлекле во Бугарија. Во првата група на учителскиот курс во Белград, за изучување на српската историја, јазик и географија, се пријавиле само 152 учители, а за втората група само 84 учители.
Всушност, одбивањето на егзархиските учители да ги посетуваат курсевите во Белград единствено можело да се протолкува како мирен отпор спрема новата српска власт. Во работите околу отворањето на училиштата и организирањето на училишното дело се вмешала и полицијата. Односно, сите егзархиски учители кои пружале отпор по било кој основ, во поглед на посегувањето на националните курсеви во Белград, веднаш требало да бидат мобилизирани во српската армија и тоа во служба на позадинските работни единици. Спрема свештениците полицијата била уште поригорозна. Тие можеле и физички да бидат накажувани доколку пружале отпор спрема канонските правила на Српската православна црква.
По преземањето на овие драстични мерки спрема егзархиските учители и свештеници, мнозина од нив пребегнале во Бугарија и во Струмица.
Од една Заповед на Министерот на просвета и црковни работи од 28 септември 1913 г. може да се види дека Љубо Давидовиќ барал од Главниот просветен совет на Кралството, да бидат отворени средни училишта во
Штип, Велес, Дојран, Гевгелија, Кратово, Кочани и во Кавадарци. Во учебната 1913—1914 г. гимназии биле отворени само во Штип и Велес. За директор на гимназијата во Штип бил назначен проф. Лазар Трипковиќ, а на гимназијата во Велес проф. Павле Вујовиќ.
Во учебната 1913—1914 г. било предвидено училишта да бидат отворени во следните населени места:
— Кратовска околија: Злетово, Баратлије, Шопско Рудари, Страцин, Опила, и во Кратово;
— Кочанска околија: машко основно училиште во Кочани и во селата Блатец, Бели, Виница, Грдовци, Зрновци, Липец, Облешево, Оризари, Пантелеј, Соколарци и во Танатарци;
— Гевгелиска околија: Гевгелија, Богданци, Смоквица, Негорци, Горничет, Грчиште, Гавато, Стојаково, Моин, Мрзенци и во Миравци;
— Дојранска околија: Дојран, Фурка, Пирава, Кал’цково, Валандово!;
— Велешка околија: во Велес и во 16 населени места. Од прегледот јасно се гледа дека не се дадени пода
тоци за Овчеполска, Неготинска, Радовишка, Штипока, Царевоселока и Малешевска околија.
Тоа се должи пред се на недостигот на учители — Срби. Од вкупно 417 учители за учебната 1913—1914 г. за цела Вардарока Македонија, за Брегалничката област биле одредени се на се 31 учител, односно толку колку што биле потребни само за околиските градски центри. Засега, од сигурни извори се знае дека во таа учебна година, поточно до февруари 1914 г., училиште не било отворено дури и во Царево Село.
На српските завојувачи, кои од училиштата многу очекувале во поглед на асимилацијата на македонскиот народ, работите на тој план не им тргнале на добар пат. Во велешкото село Горно Врановци родителите по договор одбиле да ги пуштаат децата во српокото училиште. За да го задушат отпорот на родителите од ова село, во интервенцијата се вклучиле војници и жандарми. Работите не оделе како треба и во Штипската прогимназија. Во таа
учебна година на крајот во Прогимназијата останале да се школуваат само 13 ученика во IV клас.
Учениците не пројавувале интерес за изучување и на единствените наставни дисциплини: пеење, српски јазик, српска историја, српска географија и словенско читање. Последниот од овие наставни предмети бил укинат поради изучувањето на бугарските букви.
Наредната 1914—1915 учебна година, исто како и претходната, не започнала нормално. Тогаш, веќе Србија била во војна со АвстроУнгарија од една, и од друга страна во оваа учебна година започнало масовно дезртирање на воените обврзници, појавата на бегства преку границата, а зачестиле и масовните упади во четниците во ВМРО кои, меѓу другото, имале задача да не дозволуваат ширење на мрежата на српските училишта и цркви во Македонија.
Во 1915 г. училиштата повеќе личеле на жандармериски и војиички бункери одошто на места за образование и воспитание на младата генерација. Во еден извештај на училишниот инспектор на Малешевска околија, меѓу другото, е забележано: „Во некои села училиштата беа оставени без оружје и беа изложени на ризици. Целото население е во бегство .. . Учебната 1914/15 г. е карактеристична и по тоа што Тифусот е постојано присутен и многу училишта беа затворени и не работеа. Сите учители од Малешевока околија се принудени ноќите да ги минуваат во заседи заедно со жандармите”.
И додека работите на планот на училишното дело оделе во ќорсокак, Министерството за просвета од Белград, во септември 1915 г., донело Одлука да се отвори IVкласна прогимназија во Неготино, а Велешката гимназија да прерасне во VIкласна. За да бидат работите уште посмешни, од највисоките просветни органи во Белград се почесто пристигале заповеди и расписи со кои е барано да се изнаоѓаат најдобри можни решенија за привлекување во српските училишта и на децата од турска и влашка националност, како и на децата Македонци кои се школувале во унијатоките училишта во Гевгелија, Стојаково, Богданци и во село Палурци, Гевгелиско. Во унијатските училиш
та се школувале: во Гевгелија 69 ученика, во Стојаково 78, во Богданци 48 и во с. Палурци 50 ученици. И во работата на овие училишта почнала да се меша полицијата. Наставниците биле обвинети за соработка со четите на ВМРО, а врз родителите секојдневно бил вршен притиоок за да ги спречат децата да не ги посетуваат овие „бугарашки училишта.
Кога станува збор за работата на училиштата и црквите во тоа време, меѓу другото, важно е да се одбележи и тоа, каков бил односот на учителите спрема учениците. Современиците, тогашни ученици, едногласни се во изјавите дека српските учители повеќе личеле на жандарми и војници, одошто на воспитувачи. Тие влегувале во училниците честопати вооружени, ненаспиени и лути, поради омразата кон четите на ВМРО, сиот свој бес го истурале врз учениците: ги тепале и навредувале со пцости, упатени на нивната „бугарашка” мајка.
На крајот, за одбележување е и фактот дека во тоа време не биле отворени во сите населени места што се споменати во извепггаите и во другите документи што ги пишувале и иопраќале тогашните српски училишни надзорници. Така на пример, меѓу 1913—1915 г. не работеле училиштата во: Гавато, Мрзенци, Моин, Горничет и во с. Грчиште, Гевгелиско и Валандовско. Во с. Грчиште дошол учител, некои од селаните дури и не го виделе, а тој си заминал. Слична била оостојбата и во Малешевска, Царевоселска, Штипска, Радовишка и во Овчеполска околија. Наместо училипгга, српските власти масовно се подготвувале за изградба на жандармериски станици. Српските црковни и прооветни власти во поглед на денационализацијата на македонскиот народ не постигнале никакви резултати. Најреално речено, не изградиле и не реновирале ниту едно училиште, не успеале да ги воведат децата во наставата, а учителите самите себе се трансформирале во потерџии.

ВАЛАНДОВСКО УДОВСКАТА АТАКА

Судири што и претходеа на атаката
Пред крајот на 1914 и во почетокот на 1915 година, четите на Коло Лефтеров и Димитар Недков, во судирите со српските воени единици кај Демир Капија убиле 40 српски војници и еден офицер. Орпскиот двор и буржоазија место да извлечат поука, да не посегаат по туѓа земја и место да ја укреоуваат северната граница спрема АвстроУвгарија, тие држале околу 100 илјади војска во Македонија и 10—12 илјади жандармерија и бројни четнички фо1римации за да го задушуваат во крв националноослободителното движење во Македонија.
Во почетокот на 1915 г., исто така, до судири меѓу четите на ВМРО, и силите на орпскиот режим дошло во с. Мечкуевци, Овчеполоко и во с. Жиганци, Кочанско. Во овие судири биле убиени 20—30 орпски војници и жандарми. Меѓувремено, четата на Ефрем Миладинов водела вистинска позициона војна со српски војници и жандарми на просторот меѓу селата Криви Дол — Сушица и Богословец и Топлик, Штипско. Српските разбојнички банди немајќи омелост да се соочуваат „по нож” со комитите, применувале метода на уцена и терор врз цивилното населвние. Во март 1915 г., за да ја опречат четата на Ефрем Миладинов да гарестојува во село Сушица и во Криви Дол, српските власти започнале во Криви Дол да градат голема лсандармвриока станица, а пред тоа г.рупа жандарми и четници ги изнасилиле жените: Сава Трајкова, Лефтера Саздова и Петра Митева, истовремено тепајќи ги со стапови сите селани. Од средината на март, српските четници и жандарѕуште започнале жртвите се почесто живи да ги закопуваат во земјата, или пак публично да ги бесат како во Гевгелиско, Радовишко, Царевоселско, Малешевско и во други места.
Во втората половина на март 1915 г. на целиот простор од Спрумица до Крива Паланка перманентно се водени вооружвни борби меп/ четите на ВМРО и ороската војска и жандармерија. Од еден српски извор се гледа дека во одбра^на на српската граница, во тоа време, покрај војската, жандармеријата и четниците, биле мобилизирани дури и учителите како и околиските и ошптинските чиновници. „Сите учители од Малешевска околија — стои во извооот, биле принудени ноќите да ги поминуваат во заседи со жандармите” .
Слична била состојбата и во другите реони на 06ласта. Анкетираните совре;иеници, тврдат дека, во пролетта и летото 1915 г., не постоело населено место, а да не било тероризирано, во кое, најмногу страдало голоракото цивилно население.
ПОДГОТОВКИ И РАЗМЕРИ НА АТАКАТА
Валандоѕскоудовската атака по жестокоста и обемот претставува најголем вооружен предизвик што го презела ВМРО иротив српските упразувачи во Македсиија меѓу 1913 и 1915 година. Причините за овој оружен судир се општопознати: терарот што српските воени и цивилни власти го опроведувале врз цивилното население. Резултатите од анкетата опроведена во Валандовоко, Дојранско и Гевгелиско, упатуваат на заклучок дека речиси нема населено место кое во периодот меѓу 1913—1915 г. не мало по неколку воени дезертери, бегалци во Струмица, кои во секое време биле готови на било каков ризик да им се одмаздат на српските власти. Едноставно, бегалците од овој дел на Македонија настојувале да дојдат до каковтаков судир со терористите — српските четници, жандармеријата и војската.
Според пишувањето на познатиот македонски револуционер Ангел Динев, за центар на подготовките за атаката )била одредена Струмица, во која, во тоа време, било седиштето на Постојаната окружна ко^миоија ва ВМРО оо која раководел Коста Цишушев од Радовиш. Тој бил пунктов началиик на ВМРО, раководел оо пограничната разузнавачка служба и поседувал преглед на сите емигранти кои по разни оонови нашле прибежиште во Струмица. Комисијата имала своја парична каса, облека, оружје и вкоплозивни материјали за извршување на напред опоменатите атентати на пругата Гевгелија — Велес и на други места.
Главниот магазин на оружјето, експлозивите, опецијалните штикови, четничката облека и друго, се наоѓал во с. Свидовица, во куќата на свештеникот Христо Терзиев, родум од с. Владаја — Дојранско, кое било опожарено 1913 година. Од Свидовица оружјето е разнесувано во пограничните села: Дорломбос, Мемешли, Орманли, Злеово, Костурино, Раборци, Попчево, Белотино, Рич и другите села спрема Валандовска околија.
Подготовките за атаката (нападот) се вршени во месноста „Маркова Река” во близина на с. Раборци, и во атарот на селата Водоча и Баница. Униформираните македонски и турски четници ноќевале во просториите на училиштето во с. Градско Балдовци и во поранешните заптиски сханици во с. Рич, Раборци и во пограничните турски иаоелани места. На вежбалишгето во „Маркова Река” и кај Водоча и Баница, четниците на ВМРО и друште учеоници во атаката вежбале со пушки, бомби и со ножеви. Кај „Маркова Река” вежбале четниците од македонско, а кај Водоча и Баница четниците од турско потекло. Бил избран и Главен штаб за инструктажа и раководење со нападот. Штабот го сочинувале: Петар Чаулев, Ване Стојанов, Љубомир Весов, Стефан Алабаков, Панајот Каранфилов, Туше Скачков, Христо Делчев, брат на Гоце Делчев, Петар Овчаров, реонски војвода за Дојранска околија, Тимчо Ковански, родум од с. Кованец, Гевгелиско, Усеин Хаки Беј, Лаззјр Рунтев од с. Габрово, Гевгелиско, Апостол Петков, Леонид Јанков, Стојче Чочков, Тодор Чочков, Попето Смоквички, Нишко Дончев Попов, Божин Танев, Илко Камчев, Георги Боцов, Абдија Капетан, Георги Илков, Назиф Ага, Георш Зајков, Христо Ѓурчилов, Атанас Гугуланов, Гоне Какаров, Анаштир Грбанаков, Андон Сарамандов, Аргир Манасиев, Ваоил Нецев,
Илија Маказлиев, Тома Икономов, бутарските поручници Николов и Казаков и други.
Четниците кои зеле учество во подготовките и во на падот на Валандово и на селата Пирава и Удово, најмногу бил регрутиран од редот на македонските и турските бе галци од Валандовска, Дојранска, Гевгелиска, Радовишка и од Малешевска околија. Според најновите податоци, за учество во Валандовската атака на 2 април 1915 г., само од РадовЕОПките села: Дамјан и Конче се пријавиле 180 турски доброволци. Додека турското население од селата Дорломбос, Башибос, Злеово, Горна Собра, Калково, Кал’ц ково, Кошарка, Татарли и др. без противење се воору жило и чекало оигнал за напад на граничните караули, жандармериските станигда и на српоките општински управи. И Македонците учесвици во нштадот биле мобилизирани на доброволна основа. Во тој поглед во Дневникот на В. Качаров, меѓу другото, стои: „Велко Качоров градеше куќа, а ѕидари му беа Божин Тасев, Лазар Тасев, Ванчо Тасев и Ефтим Калајџиев од Малешевијата. Два дена од неделата работеа само до пладне. На 31 март 1915г. дојде војводата Јован Белчов и им рече на мајсторите:„данеока ке ве носам во Струмнца. 1ие оез цротивење ги оставија алатите и му рекоа на татко им: „утре или за дендва ќе чуете, ќе ги препадиме Србите од Дојран и Валандово, а може и од цела Македонија. Весело кренаа со војводата кон Струмица и беа радоони што ќе одат во борба”.
Во подготавките и во нападот зеле учество 400 четници на ВМРО кои биле распоредани во 3 македански и 1 турска чета. Овој четнички потенцијал од (600—700) души за време на нападот бил лотпомогнат од 600 организирани члнеови на имеоната ВМРО од населеиите места на Дојранска, Валандовска и Гевгелиока околија, а најмногу ги имало од Валандово, Раброво, Долна и Горна Собра, Пирава, Удово, Калково, Пенуш, Кал’цково, Балинци, Брајковци, Марвинци, Миравци, Милетково, Давидово и од с. Фурка. Со оглед на тоа што е сочуван еден спиоок на меаните учеоници во атаката од гратчето ВаландоБО, денес, со поголема сигурност може да се зборува за јачината на силите во пресметката и од српока страна и од стра1на на ВМРО. Драгоцени се и податоците — прегледите на иселените семејства на 3 април 1915 г. од кои исто така може да се заклучи дека во атаката на 2 април 1915 г. не учествувале оамо 3 чети нај ВМРО и 1 турска чета, туку со оружје в рака учество зеле и голем голем број меони членови на ВМРО кои вон оите 1надворешни балканоки и вонбалкански комбинации, на нападот му дале народен, национален и ослободителен белег.
Не е спорно прашањето дека, со организацијата и подготовките, а особено со извршувањето на нападот непосредно раководеле: Тодор Александров, Александар Протогеров, мр Каранџулов, др Татарчвв зад кои стоеле: Австроунгароката влада и др Радославов (гер^манофил по убедување кој оакал Бугарија да се вклучи во I светока војна на отрана на Германија и Австроунгарците).
Во врска со тоа,, еве што коментира Ангел Динев: „Австријците му наредија на др Татарчев да организира едно востание во српока Македонија, за да се даде повод за нарушување на неутралитетот на Бугарија. Меѓутоа, др Татарчев не се ангажира во таа провокација, туку ја упати Австроунгароката влада на Тодор Александров и Алекоандар Протогеров кои со помошта на еден турски бег го организираа пограничното турско население во дојраноките и валандовоките села, како и дел од македонското наоеление во Струмица, па во пролетта 1915 г. извршија напад на Валандовока околија оо цел да ое урне железничкиот мост на Вардар кат о. Удово. Нападот беше подготвуван на бугарска територија, во Струмица, огништето за спроведување на германобугарската провокација”.
Тврдењето и коментарот на Ангел Динев не може да се прифати во целоот. На ваков заклучок упатуваат бројните сведоштва на современиците на настанот од струмичките села Градоко Бладовци, Свидовица, Белотино, Рич,Попчево, Раборци, Костурино, кои се категорични во тврдењата дека, организаторите на нападот биле во постотан контакт со кметските намесници од тие села, но потајно, зад грбот на официјалните бугарски виши власти од Струмица. Меѓу другите, така сведочат и: Лефтер Терзиев, преживеан учесник, син на свештеникот Христо Терзиев, еден од главните организатори, во чија што куќа бил главниот магазин за оружје на ВМРО, како и кметскиот наместник на с. Градско Балдовци Мите Михајлов. Првиот сведок вели: „Јас како и сите други што кренавме во напад, не ме интересираше политиката. Повеќе сакав да загинам одошто Македонија да биде под иго. На нас ни требаше само малку помош во луѓе и во оруж^е и ќе успееевме”. Вториот современик, Мите Михајлов, сведочи: „Тешко беше да се определиш. Бугарија водеше една политика, а Организацијата друга. Дење работев за државата, а ноќе за Организацијата. Четниците, кои престојуваа во училиштето, честопати ги карав бидејќи ја пееја песната „Ај да лдеме, ај да идеме Штип, Куманово, Штип, Куманово”. Преку песната можеше да се открие дека во нашето село се „вари” некоја каша.
Слични по содржината се и сведоштвата на: Николија Јанев, Коста Атанасов, Наќе Георгиев, Тимо Танев од с. Белотино, учесници во нападот и членови на извидничката дружина кои предводеле 3 чети на ВМОРО и една турска чета пред, и по извршувањето на нападот, на 3 април 1915 г. Во крајна линија, ваквата констатација може да се извлече и преку анализирање на фактот дека е бомбардирана куќатамагазинот за оружје на ВМРО, сопственост на Христо Терзиев во с. Свидовица. Меѓутоа е минирана и дигната во воздух со цел да се сокријат трагите на подготовките на атаката.
Нашроти 600—700 четници, припадници на ВМРО и нивните турски сојузници, српските одбранбени сили во атаката броеле 1.200 војници и целокупната жандармерија од просторот меѓу Демир Капија и с. Николиќево, кој Дојран. Српските воени и жандармериски сили биле распоредени по границата, во населените места и долж железничката линија меѓу Демир Капија и Гевгелија. Со нив командувале мајорите: Михајло Милјашевиќ, Горѓе Јовановиќ и Радомир Петраниќ. Командант на оите единици бил потполковникот Милан Виоровиќ.
Како директен повод за нападот послужиле измачувањата на атентаторите Георги Танев, Дине Пурдиков, од с. Петрово, Гевгелиско, Димитар Николов и Неда Ризманова од с. Градец, Валандовско, како и големите масакри извршени врз цивилното население во селата Дедино, Загорци, Караџилар, Дамјан, Рахитец, Гарван, Ињево, Скоруша, Долна и Горна Враштица, Брест, Пиперево и други во Радовишко, Гитипско и во Пехчево, од страна на четниците на Јован Бабунски и српската жандармерија.
Всушност, првиот напад започнал во атарот на Пехчево, на 29 март 1915 г., а по три дена, на 2 април истата година, на „Тежок петок”, во раните утрински часови била извршена страотна атака од страна на 4 чети на ВМРО врз Валандово и селата Пирава и Удово, Валандовско.
Нападот започнал во 3,30 часот наутро, за кој современиците велат дека повеќе личел на некаква бура одошто на воен судир. Српоките воени и други укрепувања на граничниот простор здеѓу селата Удово и Николиќево, најблаго речено, биле срамнети со земјата, а стражарите биле исклани. Најсилен бил нападот за преземање на Валандово и селата Удово и Пирава. За преземање на Удово, односно мостот на реката Вардар, меѓу 9 и 10 часот на 2 април 1915 г., се водела најжестоката борба. Околу 11,30 часот, напаѓачите (четите на ВМРО) се повлекле од кај Удово и без паника со нив се повлекувало и цивилното население од Удово, Калково, Кал’цково, Пенуш и од други села. Селаните со себе ја повеле и стоката (овци, говеда, кози и др.), а околу 15 часот попладне ја преминале границата кон Струмица. На другиот сектор од нападот биле атакувани орпоките воени и жандармериски сили, концентрирани во Валандово и с. Пирава. Валандово во тоа време го бранела единицата на мајор Милјашевиќ. Кога било забележано продирањето на бугарскотуроката чета кон Валандово, Милјашевиќ брзо ги евакуирал својата, и жените на останатите српски чиновници од Валандово, за
Гевгелија. Нападот на Валандово и Пирава бил урагански. Српската одбрана на брза рака била скршена, а запленетите војници и службеници, без двајца сите биле заклани. Во врска со овот настан еден современик, сведок на она што се случило, забележал: „Беше Тежок петок. Целото семејство бевме на црква. За време на мисата се чу пукотницата од многу пушки. Поп Димитар рече: тоа се нашите. Првите пукотници доаѓаа од кај Удово, каде што била нападната воената барака. Не помина ни еден час, се појави друга чета која почна да ги атакува трите српски бункери, кои беа подигнати над Пирава и Валандово. Кога четниците навлегоа во Пирава, под нож падна се што беше српско. Тројца службеници бегаа во правец на Удово. Низ шумата се провлекле до тиквешкото село Корешница, но тука биле фатени и биле исечени на парчиња. Еден српски војник беше земен во заштита од Дине Кавадаров, но Кор Абдул го оттргна војникот од рацете на Дине и бесно извика: „дај ми го да му ја изедам главата на тој руски човек”. Меѓу сите Срби што беа затекнати во Валандово и во Пирава, кожата си ја спасила само една жена на српски офицер што нашите жени ја беа сокриле во една фурна за печење леб и сливи, и еден жандарм кој се беше сокрил во ѕвоното на камбаната во Валандово. Не беа поштедени и болните млади кадети кои лежеа во Валандово. Сите, по ред, беа исклани. Не знам, можеби таква беше наредбата, не стрелаа, ами ги колеа Србите само со нож, како овци. Изгледот на четниците беше страшен, трчеа во платно. Никогаш не сум видел толку да им светат очите на луѓето, а забите да им крцаат од лутина. Ножевите им беа исукани и извалкани од крв. Видов како го носат на раце војводата Петар Овчаров, беше ранет. Кога ги испотепаа сите Срби, не собраа на збор и ни говореа дека во скоро време Македонија ќе биде ослободена. Вечерта четата се повлече спрема Струмица. Заедно со четата си заадинаа селаните од селата; Плавуш, Пирава (сите Турци и неколку напш семејства) Калково, Кал’цково, Гулели, Аразли, Баракли, Бапгчгели, Удово, Весели и од с. Верзели. Српската војска што доаѓала од кај Тиквеш, цел ден не се осмелила да крене кон Валандово, Удово и Пирава. Србите кои побегнале спрема Гевгелија, биле преплашени и се криеле по куќите. Српската воена коњица стаса наредниот ден. На оние што останавме во
селото ни беше наредено да ги пречекаме Србите со бело знаме. На чело на поворката беше жената на офицерот што ја беа сокриле нашите жени во фурната. Таа на српските офицери им кажа: „Турци беа, не ги задевајте Бугарите .
И сведоштвата на П. Градечки во целост се поклопуваат со оние на претходниот сведок. За време на нападот, Градечки се наоѓал во една визба, во куќата на Зурап Бфенди во Старо Удово. Тој го слушал разговорот меѓу Зурап и Абдија Капетан. Во рацете му паднало и едно пиомо со список на Организацијата, но за жал тоа било оштетено, па затоа тот само го интерпретира по сеќавање. Значајно и изворно е сведоштвото на Градечки кога зборува за закопот на убиените Срби, па во врска со тоа вели: „Вкупно беа наредени во Удово 480 мртви, исклани и стрелани српски војници и жандарми. Немаше кој да ги оплакува. Говор одржа учителот Христо Нановиќ од Дојран, кој опомна дека се очекувало да умрат од раните околу 300 други војници и жандарми. По тоа, знам дека за време на атаката беа убиени околу 700 Срби. Меѓу убиените вмаше и железничари. Нановиќ рече: „Срам нека им биде на Бугарите. По крв се наши браќа, а со крвта на нашите деца за овој Велигден, на нивните деца нека им вапцуваат јајца”.
Инаку, од Валандовска, Дојранска и Гевгелиска околија, учесници во атаката од 2 април 1915 г. има повеќе на број. Така на пример, само од с. Пирава вечерта на 2 април заедно со четите на ВМРО, се повлекле 50% од вкупното население. Слична била состојбата и со населението на Валандово, Брајковци, Балинци, Марвинци, Раброво и други. Учесници во атаката има од Гевгелија, Дојран, с. Николиќево, Фурка, Долна и Горна Собра, Казандол, Татарли, Стојаково, Богданци, Богородица, Смоквица, Габрово, Петрово, Серменин, Хума, Конско, Кованец, односно од сите населени места на трите околии. Меѓу загинатите околу 40 припадници на четите на ВМОРО, се споменуваат Јован Колев и Милуш Колев од с. Балинци. На списокот на учесниците во атаката се споменуваат и:
Гоне Какаров, Мито Самарџиев, Мито Банев, Ваоил Христов, Јован Колев, Глигор Хаџиев, Христо Танкин. Наќе Танчев, Милан Колев, Томе Глигоров, Илија Попов, Томе Грбанаков, Анаштир Грбанаков, Андон Сарамандов, Георги Зајков, Диме Ѕанев, Ефтим Ѕанев, Ефтим Кечев, Христо Џртев, Јован Тегов, Христо Ѓурчилов, Атанас Гуголанов, Аџи Беј, Исинага, Топалбеј, Кор АбдулЕфенди, Зурап Ефенди, Томе Бајлозов, Дине Кавадаров, Ташо Павлов, Мито Гурето, Анаштир Брзанов, Коло Арнаудов, Тануш Џаков, Ефтим Зајков, Ангел Бакалов, Андон Бачев, Апостол Џетков, Леонид Јанков, Тимчо Кованоки, Попето Смоквички, Сто.јче Чочков, Петре Чочков, Нишко Попов, Георги Илков, Божин Танев и др.”‘
Во орпски извори се наведува дека во нападот учествувале околу 3.000 бугарски и турски четници од кои: 2.0О0 извршиле напад на Удово и 1.000 одлично вооружени и добро облечети бугарски комити го нападнале Валандово. Овие податоци не се точни, како што не е точен ни бројот на 181 загинати и околу 67 ранети српски војници. Односно, српоката комаеда поради срам, бројот на бугарските комити го зголемува од 600 на три илјади, а бројот на загинатите српски војници, жандарми, железничари и цивилните службеници, од 700—720, го смалува на 181 односно на 281 мртви и 67 ранети.
Од мошне поголемо значење за историјата се целите на атаката. Српските извори зборуваат за долго и добро подготвена акција на бугарските комити кои преку нападот имале за цел да ја принудат Србија на поголема попустливост во однос на Македонија, од една страна, и, од друга, преку разурнувањето на железничкиот мост на Вардар кат с. Удово требало да се спречи дотурот на помошта што Србија ја добивала од сојузниците преку Солун. Во крајна линија, замислата на АвстроУнгарија успешно завршила. Земјите на Антантата кои пред тоа биле готови на Бугарија да и направат отстапки во одпос на Македонија, се разбира, доколку таа би прифатила да биде на нивна страна во војната, после атаката се разочарале од нејзиното поведение. Овој момент го искористила Србија која започнала широка кампања против Бугарија.
Валандовоката атака од мно1гу групации била о^оудена како акт што го урива угледот на Бугарија. Против атаката се изјаонил дури и Иван Филев, министер на Бугарската армија. Тој не Ја прифаќал соработката што му ја нуделе Тодор Александров и Александар Протогеров. Во прилог на тоа се произнел само министерпретседателот на бугароката влада, др Радославов, кој тврдел дека востанието во Валандово е дело на месни луѓе кои кренале глас против неподносливиот крвав режим во Вардарска Македонија.
Бидејќи силите на Антантата побарале спроведување на анкета на населението на местото на нападот, др Радославов го повикал во Софија пунктовиот началник на БМРО од Струмица Коста Ципушев, при што го предуиредил, за во иднина, при преземањето на бипо какви акции против Србите, да биде повнимателен.
Меѓувремено, атентатори од Гевгелија ја минирале куќата на свештеникот Христо Терзиев во с. Свидовица, при што тој и семејството биле мренати во воздух. На тој начин трагата, Организацијата да биде изведувач на атаката била избришана. При спроведувањето на Анкетата во Удово, Пирава, Валандово, на бугарока страна сведочеле и двајцата преживеани српски сведоци: жандармот, кот се скрил во камбанаријата и жената на офицерот што ја скриле жените од Валандово во фурната за печење леб. Според зборовите на Алија Ибраимов, тие кажале: „напаѓачите беа Турци, не беа Бугари”. Така сведочеа бидејки Србите се уште се надеваа дека ќе треба да се спогодуваат со Бугарите, кој од нив, на кој дел од Македонија ке биде гооподар. Србите на војводата Петар Овчаров му даваа подароци. Војводата Овчаров беше ранет кај Удово. но за него Србите ништо не им кажаа на Европејците”.
Целта што сакала ВМРО да ја постипне со атаката од 2 април 1915 г. не била постигната. Српските окл/патори уште наредниот ден по нападот се нафрлиле врз населението во Македонија. Во с. Пирава, иако српската воена единица на 3 април 1915 г. била пречекана со бело знаме од месното население, кое останало во селото, војниците го убиле Алија Домазетов, а на другите граѓани почнале да им се закануваат дека сите до еден ќе бидат истребени.
Во Валандово орпските војници почнале да се пресметуваат уште пожестако со луѓето. Влегувале во куќите и барале сокриени комити. Од ова место биле одвлечени и парчосани неколку граѓани. И не само во Валандовско, Гевгелиско и во Дојранско, српските војници, жандари и четници во знак на одмазда крваво се пресметале со голвм број Македонци и Турци и од другите краеви на Македонија. Др Петар Стојанов времето по ВалаЈНДОвокоудовокото востание го наречува период на ново чистење од „бугарашките” елементинапросторонтево: Валајндовско, Радовишко, делови од Струмичко и цела источна Македонија. Во прилог на ваквата констатација зборува и изјавата на началникот на Брегалничкиот округ, кој споменува бројка од 73 уапсени бугараши од територијата на Радовишка околија, меѓу кои имало и 13 Турци, вмешани во аферата на Бостанието во Валандово. Во изјавата на началникот се споменуваат имињата на Коце Зафиров и Тодор Андонов за кои е подвлечено дека се раскајале — првиот полудел, а вториот скокнал од горниот кат на зградата на Околиската управа.
Всушност, се работи за лица уапсени пред ВаландовскоУдовското востание, но началникот на Брегалничкиот округ од политички причини, како и со намера да ги оправда ирвавата недела на режимот, апсењата, масакрите и сите крвави драми, ги поврзува со настаните во Валандово и, на тој начин, вината за сето тоа пред оветската јавност требало да се прикачи на Бугарија.
На голем терор по Валандовската атака биле изложени жителите на Малешевска, Царевоселска па и делови од Штипока околија. Само од с Владимирово, Малешевско, биле уапсени, тепани и убивни околу 100 души меѓу кои имало и жени. Покрај тоа, српските гооподари во пролетта, а оообено во летото и почетокот на есента 1915 г. почнале да земаат и заложници кои во најголем број случаи беследно исчезнале, или пак им се подигнати надгробни пахметници, но во гробовите нема нивни коски.
И на крајот, треба да се одбележи и тоа дека Валандовокоудовоката атака има белези и на народно востание. Самиот факт што на 2 април 1915 г. десетина села целосно, и десетина делумно се иселиле од Валандовска во Струмичка околија, доволно говори дека нападот не бил комитаџиоки, како што е окарактеризиран во орпските извори, туку дека е вистиноки израз на револт на народот и очајнички обид да се дојде до саканата слобода. Сосема е друго прашањето: што сакала АвстроУнгарија; каков бил отавот на другите европоки и балканоки држави; какви цели имале инопираторите и слично.
Учеоницете од редовите на народот се вклучиле во акцијата и во преометките, за да го отфрлат српското господотво и да се добере слободата. Бидејки востанието не успеало, околу 6 до 7 илјади луѓе со се живата стока од Валандовока, пребегнале во Струмичка околија. Всушност бројката на пребегнатите го одредува и карактерот на настанот.

СТРУМИЧКА ОКОЛИЈА 1913—1915 ГОДИНА

Претходно е речено како е ослободена Струмица и нејзината околија во 1912 година. Најдобра слика за ослободувањето на овој крај дава Протоколната книга на Методистичкоевангелистичката црква во Струмица, во која, меѓу другото, е подвлечено: „Ослободителната војна имаше магично дејство среде Македонците. Со оружје в рака тие ги помагаа сојузниците и со тоа им ја олеонија задачата. Македонскиот народ зеде масовно учество во војната, бидејќи очекуваше таа да му донесе ослободување од турското ропство”.
Во овој, како и во некои други документи се споменува бројка од 100 илјади Македонци, ополченци и четници организирани од ВМОРО, пгго се бореле против Турците (се мисли на учесници од цела Македонија). Овој број изгледа голем. Меѓутоа, последното истражување на теренот покажа дека во овој број не се опфатени сите учесници од Македонита.
На 21 октомври 1912 г. една чета бугарски војници предводена од капетанот Алексиев влегла во Струмица. Наредниот ден во Струмица влегол и бригадниот генерал Атанасов. На пречекот на генералот, кога Сулејман Паша му ја подарил златната сабја, покрај народот, присуствувале: бугарскиот и грчкиот владика и турокиот муфтија. Во придружба на бугарските офицери се наоѓале и двајца српски офицери. Истиот ден во Струмица пристигнала и српска војска предводена од мајорот Никола Ст. Цоловиќ. Се настојувало кај народот да се добие впечаток дека и српските војоки, кои дејствувале заедно со бугарските, наводно придонеле да се ослободи Струмица.
Всушност, вистината била сосема поинаква. Бугарскиот генерал Атанасов бил далекувид и од самиот пречек заклучил дека Струмица и околијата веќе добро биле организирани и продолжил со продорот на неговите војски
на југ кон Дојран, Кукуш и Солун. Тој не бил загрижен што Струмица ја остава под команда на српските воени старешини од три причини: прво, во Струмица и во околијата веќе била формирана организирана месна власт; второ, установил дека страстите за одмазда меѓу христијаните и Турците допрва треба да избијат на површина, а најверојатно немал интерес Бугарите да го водат евентуалното крвопролевање; и трето, за него и неговата команда поважно било бугарската армија прва да влезе во Солун.'”
Во Струмица, пред и во деновите на теророт, пред крајот на октомври и почетокот на ноември 1912 г. била востановена месна власт со која раководел Павел Шестаков, опкружен со ополченци, припадници на четите на ВМОРО и првенци од Струмица кои пред тоа се наоѓале во заложништво во турската казарма. На ист начин, месна вдаст била востановена и во сите населени места во околијата. Еве и неколку примери за тоа: во Ново Село меоната власт ја претставувале Коте Златин, Мите Нацин, Мите Јаков, Георги Маслиноки и други; во Костурино: Доне Карагогов, Петар Пеличев, Атанас Алапулов и др. (подоцна се масакрирани); во с. Петралинци: Христо Френков, субаша на бегов имот, Коста Христоманов, субаша на бегов имот; во с. Моноспитово: Атанас Ансаров, Дончо Алаџов, Атанас В’нков и други; во с. Дабиле: Јоваи Шабанов, Васил Милушев, поп Трајко, Наце Цветков, Мите Палазов и други; во с. Сачево: Мите Петрушов Пипераров, Атанас Арбаџиев, Панде Фрланов и други.
Христијанската власт располагала и со вооружена милиција. Секое населено место имало извршено мобилизација на мажите способни да носат оружје. Во Струмица никогаш пред тоа не постоела така организирана и вооружена градска и селска власт. Во зависност од големината и стратешкото значење на населбата бил одредуван и бројот на носителите на власта и на вооружвните луѓе. Васил Галев, еден од членовите на МК задолжен да ја прекинува телефонската врска меѓу Банско — Еднокуќево и Босилово со Струмица, тврди: „Селото ни броеше 45 куќи, семејствата беа големи од 15 до 25 члена, а од секоја куќа имаше по 2—3 и до 4 вооружени. По една до две пушки и бомби имавме и дома. Со Турците сл1етките на брза рака беа расчистени. Потешко одеа работите
со прекрстувањето. Во Втората војна учествувавме сите зашто, тогаш, ако не сакаше да убиваш — ќе беше убиен.
По Втората балканска војна Струмица со околијата припаднала на Бугарија. По иселувањето на Турците и на гркоманите, бројот на населението значително опаднал како во градот, така и во населените места. На 10 август градот го напуштил првата група гркомани. Преселувањето е извршено со камиони, запрежни коли и со добиток. Иселувањето траело од 10 до 21 август. Вечврта на 21 спроти 22 август 1913 г. Грците го опожариле градот. Наредниот ден во пламен се нашле сите гркоманоки, турски и еврејоки куќи во Струмица. Пожарот траел се до 30 август, при што изгореле околу 1900 јавни, приватни куќи, дуќани и други објекти. Пожарот е задржан по барање на протестантскиот солунски мисионер Кунер, чие што барање го прифатиле грчкиот командант Ангелидис и офицерите Немолос и Јоанидис.
По опожарувањето на Струмица, во Грција се иселиле семејствата: Динчевци, Баковци, Габерци, Казанџици, ХаџиВелковци, Цинцевци, Козевци, Ризовци, Колчакци, Поцзеви, Колушковци, Караманолци, Мирчевци, Ризополци, Полинчевци, Гошо Грчев, Гаскарци и други. Иселеници имало и од селата: Велјуса, Мокрино, Збово, Мокриево, Колешино и од Габрово.
Иселвните турски, грчки и еврејски куќи и имоти ги запоседнале бегалци, кои доаѓале од Егејока Македонија, кои што виорот на војната ги одделил од родните опништа. Најмногу бегалци во Струмица и во Струмичко во август и свптемвриоктомври 1913 г. дошле од Кукушко, Дојранско и од Солунско. По воспоставувањето на границата во август 1913 г. па се до октомври 1915 г. во Струмица бегалци доаѓале секојдневно, а во некои денови приститнувале и по 1.000 до 1.500 и повеќе души. Само од Валандовска, Гевгелиска и Дојранска околија, вечерта на 2 опроти 3 април 1915 г., во Струмичка околија пребешале
6 до 7 илјади бегалци сосе семејствата и стоката. Според податоците добиени во анкетата, меѓу 1913 и 1915 г. од овие краеви во Струмица пребегнале 10 илјади луѓе, Македонци, Турци и други. Слична била состојбата и од правец на Радовишка, Штипска и од Малешевска околија. Така на пример, само во декември 1913 г. од подрачјето на Радовишка околија во една ноќ во Схрумица заедно со целокупниот имот и живата стока пребегнале сите жители од селата: Амзе Маале, Асанли, Ментешлија, Џами Маале, Папино и од Араклија. Во 1914 г. меѓу април и септември од Радовишка во Струмичка околија побегнале над 1.000 души, мажи, жени и деца, цели семејства од селата: Рајанци, Нивичино, Папавница, Долни и Горни Липсеиќ, Кснче, како и од далечните лакавички села: Гарван, Пиперово, Брест, Лесковица, Загорци, Скоруша, Калањево, Шопур, Калаузлија, Дамјан и од други места. Од територијата на Малешевска околија најмногу луѓе пребегнале во Струмица од селата: Ратево, Русиново, Владимирово и од Мачево. Од еден Извештај на окружниот пунктов началник на ВМОРО Коста Ципушев се гледа дека само во една ноќ во март 1915 г. од разни краеви на Македонија, во Струмица стасале 1.200 бегалци.
Податоците на известувачот се точни, бидејќи во тоа време теророт на српската власт над македошкото и турското население осетно е зголемен од една, и од друга страна, од причина пгго токму во тоа време се вршеле најголемите подготовки за кревање на востание против орпската окупација во Валандовска, Дојранска и во другите окупирани околии. Во февруаримарт 1915 г. во Струмица побегнале од с. Дамјан 130 души, од Дедино 60—70, од Калугерица 30—40, Радичево над 180, додека од, с. Шопур, Танатарци, Брест, Горачино, Козбунар, Шипковица и од други села, во Струмица побегнале сите мажи.^^
Во периодот помеѓу Овчеполскиот бунт и Валандовската атака сд IV—IX 1914 до IX 1915 година, заедно со мажите, во Струмица се почесто пребегнуваат и жени и деца. Во бегството на нив им помагале четите на
ВМРО. Во Струмица пребегнале поранешните ополчеици, војници кои во војната учествувале на бугарска страна, војводи, четници како и учители, свештеници, милосрдни сестри, кметски наместници и др. Бегале сите оние кои по било кој основ можеле да постанат жртви на шовинистичкиот терор. Во прилог на тоа во едно писмо на околиски началник од Радовиш се вели: „Гркомани од Струмица и Струмичко пребегнуваат во Радовиш и сведочат: во Струмица не се наоѓа бројна бугарока војска, но во замена на тоа мноштво бугарски комити (хмакедонските комити ги именува како бугарски), во градот и селата покрај српоката граница како и во внатрешноста вршат разбојништво врз небугарските народности”.
Содржината на писмото ги потврдува сознанијата дека Струмица имеѓу 1913 и 1915 г. е претворена во вистински резерват, сврталиште на воени дезвртери, четници на ВМОРО, како и на други бегалци од Егејска и од Вардарска Македонија. Пишувањето во писмото за постоењето на терор не може да се прифати за точно, ОД причина што во тоа Ереме во Струмнца живееле само македонци и Турци КОИ заеднички работеле за ослободувањето на Македонија. Ако авторот мисли на гркоманите, најзаблудените од нив се иселиле во Грција, но откако се соочиле со невистинитите грчки ветувања, и тие почнале да бараат одобрување да се вратат назад во родниот крај. Во Струмица и Струмичко не е вршен терор и врз доселениците од Егејска и Вардарска Македонија. Навистина, Струмичка околија во периодот меѓу 1913 и 1918 г. била во склоп на Кобуршка Бугарија, но за разлика од останатите окупирани територии од Македонија, носителите на целокупната административнополициска и црковнопросветна мрежа, со минимални исклучоци, биле од редот на македанското и на турското население. Ете зошто не се рвгистрирани некои драстични расправии и судири дури и тогаш, кога во исти куќи времено требало да живеат придојдени христијани и Турци од другите делови на Македонија. Прашањето со имотот, особено на големопоседниците, во Струмичка околија во извесна смисла било разрешено уште во 1912—1913 г. Крупните земјопоседници — беговите, агите и македоноките чорбаџии, промените што ги донеле војните ги прифатиле како свршен чин, односно на оите им бил конфиокуван дел од имотот и расподелен на доселените Македонци и на Турците. Во селото Иловица на пример, биле населени околу 200 до 250 семејства од Егејска Македонија и од територијата на Малеш. Во селата: Дражево, Старо и Ново Коњарево, Мокрино, Мокриево, Борисово, Чанаклија, Црвено Поле, Сушица, Штука и во други села, се населиле доселеници од Егејска Македонија, митранти од ридокопланиноките населби од Струмичка околија, како и Турци — бегалци од Дојранска, Валандовска, Радовишка и од Штипска околија. Најголем број мигранти од струмичките села имало од Стиник, Барбарево, Бадилен, Бајково, Рајанци, Нивичино, Требичино, Варварица, Рич, Белотино, Попчево, Триводи и други.
Во полоките населени места како: Петралинци, Сарај, Просениково, Сушево, Добрешинци, Ново Маала, Пиперово, Градошорци, Ангелци, Турново, Радово, Счево, Свидовица, Секирник, Зубово и други, се еаселиле доселеници од Бгејока Македонија и бегалци од соседните околии, најмногу од Радовишка, Малешевска, Дојранска, Валандовска и помалку од Гевгелиска, Штипска и Тиквешка околија. За разлика од другите околии во Вардарска Македонија, во кои населвнието во тој пвриод од ден во ден се осипувало, во Струмичка околија се зголемувало.
Ваквата пренаселеност на Струмичкиот крај од една, и од друга страна геостратешката положба, овозможувале непречвн р(азвој на ВМРО, која во Струмица формирала свој арганизацианвн пункт т.н. „Струмичка постојана окружна комисија” на чело со претседателот Коста Ципушев. Комиоијата главно ое занимавала со разузнавачка дејност, имала неколку окладови на оружје и екаплозивни материјали, четничка облека, имала старешински кадар, како и бројна и одмазднички настроена четничка армија, многу поударна и фанатизирана од било која друга армија.

ТЕРОРОТ ВО МАЛЕШЕВСКА ОКОЛИЈА

Пехчево
Во периодот меѓу 1913—1915 година меѓу првите жртши во Малешшскиот крај се споменуваат имињата на Павле Додуков од Берово и Иван Странџата од с. Ра~ тево. Новите српоки управувачи се одлучиле да ги ликвидараат двајцата само затоа што биле организирани члвнови иа предвоената ТМОРО. Тие биле фатени од четниците на Јован Бабунски, долго биле тепани со стапови и горвни со вжештвни предмети по телото, понижувачки теглвни за рацете и нозете и на крајот уште иедотепани биле фрлвни во еден кладенец (бунар) во Пехчвво. На сличан начин четниците и жандармите се дресметале и со поранешните членови на Коимитетот за евакуација на насвлвнието од Пехчево и од блиските населвни места и тоа: Георги Косев, Иван Косвв, Никола Кујунџиски, Гале Ингилизов, Сотир Гугушов Кацароки, Тасе Михајлов, Иван Китанов, од Пехчево, Јован Рвндвв, Никола Илиев и Јован Рунтев од с. Негрвво. Иако тие биле обвинети за одржување вроки со комитите, ооседување на оружје и слично, всушност, се работело за иивно свеоно ликвидирање поради тоа што порано членувале оо Комитетот за евакуација на населвнието, а во новосоздадените услови би иможело да се члвнови на Комитетот за дезертирање на воените обврзници. Осомничените биле изложени на ѕверски измачувања, во основа затоа што не сакале да бидат Срби. Најпрво е уапсен и измачуван Тасе Михајлов, од кого иследниците барале да каже кои луѓе од Пехчево пред почетокот на I балканска војна го формирале Месниот комитет на ТМОРО, како обезбедување да не би некоја од балканоките држави поради земање на овој кадар ставила рака врз Пехчево и Околијата.
Тасе Михајлов, од кого барале список на членовите на Комитетот од Пехчвво и на соработниците во Околијата, иако тепан и измачуван до смрт, не предал ниту еден од членовите и соработниците на ова тело. Разочарани од неговото поведение, четниците и жандармите се нафрлиле жестоко врз останатите 9 затвореници. Во почетокот само ги распрашувале, а кога ќе се убеделе дека нема, ништо да признаат, ги тепале жестоко по сите делови на телото, им ги кршеле ребрата, рацете, нозете, им ја кубеле косата и ги обезличувале, а на крајот живи ги закопале под еден брег во близина на Пехчвво, на јужната страна. За ова ретко злосторство луѓето од Пехчево и Негрево дознале преку едно воено лице, кое, во разговор со девојката Фроса Сотирова (Станоава), дискретно го посочило местото на заедничката гробница на жртвите. Истовремено, за гробницата дознал и Михаил Арсов Станоев, жога овчароките кучиња по мирисот го откриле местото и почнале да ги отпретуваат труповите од плитката дупка. Кога телата биле откопани, иако од злосторството поминале 15 дена, лешовите се уште не биле распаднати, на сите им биле прегризани јазиците, а рацете им биле стиснати во тупаница и полни со коса. Познато е дека Сотир Гугушев подлегнал на повредите уште при измачувањето во затворот, Тасе Михајлов го преживеал теророт, но штом излегол од затворот се обесил, додека Никола Илиев, според сведоштвата на војникот, бил ооуден на смрт со тивко умирање.. .
Злосторниците не се задоволиле со тоа. Бо март 1915 г. жандарми, чехници и војници го опседнале Пехчево, одвлекле 4—5 помлади луѓе на присилно отслужување на воениот рок, додека сите други луѓе, средовечни мажи, старци и жени ги испозатвориле. Тогаш, од тепање биле онеспособени лицата: Ефтим Ингилизов, Данаил Ил. Секулов, Маца (Марија) Китанова, Хусеин Мулаалиев, Гаврил Каракутов, Иван Начев, Серафим Јанев, Христо Кацарски, Реџеп Барутчиев, Атанас Ангелов, Атанас Митрин, Магда Стамболиска, Маца Рендева, Паца Шејтанова, Марија Шејтанова и други. За да ги заплашат граѓаните на Пехчево
и да ги принудат да молчат, по наредба на околискиот началнвк, сите Пехчевци на возраст од 15—80 години биле затворени.
Меѓутоа, саканата цел и со тоа не била постигната. По излегувањето на луѓето од затворот, бегствата во Бугарија зеле уште пошироки размери.
с. Владимирово
Исто така во март 1915 г. на уште постравичен терор биле изложвни селаните на Владњмирово, Чифлик, Русичово, Митрашинци, Робово, Смојмирово и од останатите населени места на околијата. Во врска со крвавите и тажни мартовоки денови 1915 г. еден сведок кој, може да се каже, случајно го одминала смртта, за оваа егзекуција вели: „Во март 1915 српска војска, жандармерија и четници го опколија селото и опсадата траеше една недела. Надвор од селото никој не можеше да излезе, а ако се враќаше од било каде, го пуштаа да влезе во селото и ако беше маж, веднаш го фаќаа и го доведуваа кај другите изврзани селани. Изврзаа со дрва и ортоми околу 70—80 мажи. Дрвата и ортомите така беа наместени, што никој не можеше ниту да помисли на бегство од ова страшно менгеме. Кога ќе почнеа да не стегаат, месата на рацете, грбот и стомакот ни ги растеглуваа, а коските пукаа. Поради многу стегање, на поп Иван (Мицев — б.а.) му прсна едното око и бликна да му тече крв и бргу потоа изгасна. Со иста јачина ги стегаа: поп Иван Георгиев, Лазар Бакалов, Атанас (Наце) Деспотов, Димитар Крлански, Димитар Кушев и Ивац Стамболиев. На едни од нив им распукна стомакот, а на други им испукаа градните кошеви и тие по оваа грозотија изгаснаа. Извесно време по нив изумреа и: Димитар Новоселскц, Георги Богданов, Иван Чучев, Георги Распашков, Атанас Фичорски, Доне Кушев, син на Димитар, Петре Мазганоки, Михаил Кржев, Иван Ушев, Михаил Шушенов, Никола Деведишлиев, Иван Зрлев, Гаврил Наков, Алвкси Соколов. Околу 50—55 души бевме исто така стеѓани, газени, тепани и сите до
бивме рани. Измачуваа и две жени: попадијата Стојанка и Ефа Самарџиева. Во есента истата година пак селото се наполни војници и жандарми. И тогаш многу свет пострада. На повлекувањето одвлекоа 12 луѓе и никој од нив не се врати. Во затворите лежеа 51 човек и две жени: Стојанка и Ефа. Тогаш во Владимирово не остана човек да не е тепан, ограбуван и апсен, навредуван и слично”.
с. Смојмирово
Ова населено место се вбројува меѓу првите во Малеш по бројот на учесниците во I балканска војна. Обидите на српските власти во 1914 година да ги добијат симпатиите од селаните од Смојмирово на своја страна не успеале. Лицата кои со сила биле мобилизирани во српската војска побегнале на австроунгарска страна, а другите побегнале во Бугарија пред да им бидат врачени поканите за војска. Тоа е една од причините за теророт врз селаните меѓу 1913—1915 година. Друга причина за теророт тесно е поврзана со името на војводата Гаве Стоилов кој меѓу првите се појавил со четата во Малеш и ишотепала мноштво српски војници и жандарми. Немоќни да се справат со четниците на Гаве, српските власти, и во ова, како и во другите населени места, примениле мерки на терор. Меѓу тепаните луѓе од Смојмирово била и Ордана Н. Маркова, која го има забелелсано сето она пгго го преживеала, па вели: „Во селото дојдоа војници, жандарми и какви ли не други. Машки свет во селото речиси немаше, беа останале само стари луѓе и деца. Без да имаат срам и образ почнаа да собираат жени и да не водат во дворот на училиштето. Јана Аџиска, Јана Јованова, Пага Каракутова и Глегор Каракутов ги влечеа изврзани со ортоми. Жените лежеа и затвор и ги судеа. Глигор Каракутов беше успеал да им побегне. Нас почнаа да не тепаат кој со што може, со стап, со пушките и со разни други
предмети. Неколку жени и мажи, најарно е ако речам, ги сплескаа од ќотек, како на пршмер: Маца Мушкарска, Калопа Аџиска, Катерина Маркова, Вано Кушов, Петре Ангелинин, Вано Трошански, Ефтим Тасев, Гаве Аџиски,
Трендафил Марков, Гоге Нешов, Вано Костадинов, Коло Тасин Трошански, Аврам Предарски (избоден и убиен во планината), Тасе Самарџиев, Кхметски наместник умре од многу ќотек, Лена Мирасчиска исто така беше многу тепана и умре. Вкупно беа убиени во тоа време 6 души мажи, а 10—12 измачуваа Грците пред една година”
с. Робово
1. Димитар Стојов, убиен
2. Андон ПопДимитров „
3. Христо Ангелов „
4. Атанас Точев „
5. Георги Зафирков
6. Димитар Крмаров „
7. Георги Сивев „
8. Петре Малинов, му биле опожарени 2 куќи и 6 плевни.
с. Митрашинци
1. Иван Пуздерков, убиен
2. Ефтим Лубенов „
3. Трајан Цонкинов
4. Ефтим Продански „
5. Серафим Марков „
6. Илија Преметаров и други.
Покрај масакрираните луѓе жандармите и четниците во ова село тепале и ограбиле околу 15—20 семејства. На ѕверско измачување биле изложени: Петре Јанков, Илија Беќаров, Георги Беќаров, Иван Чеперковски, Иван Чипев, Сако Дивичин, Георги Цоков, Илија Дивичин, Цоне Лакашов, Иван Ковачки, Иван Милев, Глигор Лачов, Васил Стојчев и др.

ТЕРОРОТ ВО ПРОБИШТИПСКА (ЗЛЕТОВСКА) и ЦАРЕВОСЕЛСКА ОКОЛИЈА

По избувнувањета на Овчеполскиот бунт, Царево Село со околината е претворено во вистински простор за помор. Односно, само на преминот меѓу 1914 и 1915 г. од Царвво Село беследно исчезнале 11 души, 12 од с. Разловци, 15 души од с. Илиово, 27 од реанот на Овчеполието, околу 100 души бегалци од Штипска и Радовишка околија ити. Всушност, бунтот на Овче Поле ги покажал на виделина сите слабости на српскиот окупатороки сисетм. Луѓето од Царевоселска околија не можеле поинаку да го фатат преминот на 1200 бегалци од српска на бугарска територија и тоа незабележани”, освен како потполна некадарност на српскиот државен”, полициски и воен апарат. Во тоа време секому му било повеќе од јасно, дека Србија немала сили да води битка на два фронта: против АвстроУнгарија на север, и против четите на ВМОРО на југ. Познати се повеќе примери кои покажуваат како српските жандарми, специјалните воени единици и другите сили на редот, просто се раскајувале ако во судир оо четите на ВМОРО убијат некој четник. Во тој поглед, најдобро зборуваат бројките на убиените од едната и од другата страна.
Во периодот меѓу 1913—1915 г. српските сили на рвдот најголем успех забелелсале во пресметките со четите на ВМРО кај велешкото село Скачинци, во кој судир заедно со војводата Владо Сланков биле убиени уште четворица комити, додека бројот на убиените српски потерџии е многу поголем и заслужува да биде анализирано прашањето: зошто е така?
На 13 јануари околу 1200 души бегалци од Велес и Велешко придружувани само од неколку вооружени комити, преку Царевоселска околија, преминале во Бугарија. Во март истата година, и тоа само за една ноќ,
во Струмица пребегале 1200 воени обврзници од Вардарокиот дел на Македонија. Или овој пример: Меѓу 31 јануари и 10 март 1915 г. четата на Иван Јанев и покрај тоа што била опколена од сите страни со војници и жандарми, си пробива пат во близина на кочанското село Жиганци и Чешиново со иссукани ножеви и бомби. Многубројиите српски војници пред овие „зли, пакосни и луди комити” спас побарале со бегство. Два коња на офицерите биле запленети од четниците и биле префрлвни преку границата во Струмица.
Вакви и слични примери на овој, скоро секојдневно се осигрувале на територијата на Царевоселска околија. Српоките војници и жандармите свесно избегнувајќи ги јавните судири со четите на ВМРО, во замена на тоа ги тероризирале обичните граѓани.
Во периодот меѓу 1 септември 1914 и есента 1915 година, српските потерџии се пресметале со: Господинка Јованова, Иванка Коларока, Милкана Костадинсва, Доне (Андан) Христов Георгиев, Христо Пецов, (кметски наместник), Ангел Митков, Васил Георгиев и со Васил Крстев, полски чувар, сите од с. Бигла, Каменичко.
За теророт на кој биле изложени, еден сведок на настанот, иако во претсмртните часови, посведочил: „Познато ви е како дојдоа, што ни правеа, а потоа не одвлекоа за Кочани и Штип. По патот ни правеа што сакаа. Кога стасавме во месноста „Црн Камен”, калимански атар, ги одделија од стројот дедо Георги Марков и дедо Ангел Мишков и ги сосекоа со бајонетите. Другите не однесоа дури во Вучитрн каде што падна наредба и нас да ие истепаат. Јао и чичко ви Васил Георгивв некако паднавме под труповите на другите, не не пребодеа на лошо место, па останавме живи. Се видов и со тетка ви во Виница”.
Тоа беа последните зборови на татко ми, вели неговиот син Глигор. Побара вода, се напи, започна да се тресе и почина. Штотуку беше наполнил 52 години. По апсењето на татко ми дојдоа потерџии во селото и, ги одвлекоа браќата Зафир и Глигор Петрови. И двајцата биле избодени во атарот на село Бање, Кочанско” .
с. Саса
1. Јордан Иванов, одвлечен со ортома околу вратот и исчезнал
2. Дими Јангелов, убиен во месноста „Јагодно Брдо” (има верзија дека е убиен по 1919 г.)
Бројот на тепаните и ограбените во ова населено место еднаков е на вкупниот број на населанието. „Немаше, семејство, маж или жена да не беше тепан од жандармите и другите потерџии” — категорички изјавуваат сведоците, современици на настаните.
Во назначениот период, во Царевоселока околија зачестила појавата на беследно исчезнување, како што бил случајот со 5 души од Саса, 4 од Вртиолавци, 7 од Каманица, 4 од Цера, 3 од Луковица, по 1 од Костин Дол, Главогаица и Калиманци, 2 од Тодарово, 6 од Вирче, 20 од Иотевник, 6 од с. Град, 5 од Бигла, 3 од Стамар, 3 од Моштица и други. Најголем број од беследно исчезнатите биле затвореници и заложници. Преку овие две форми секому можело да му се случи: „да го мркне, а да не го осамне и обратно”.
Со оглед на тоа што еден од главните канади на бегалците кон Бугарија минувал низ теритаријата на оваа околија, нормално било што населените места од подрачјето на денешна Пробиштипска општина меѓу 1913 и 1915 г. постојано биле изложени на опсади, а населението на разновидни политички и еканомоки притисоци. Од расположивите податоци може да се види дека во означениот двегодишен период, поради дезертирање на воените обврзници, поради бегство во Бугарија и во четите на ВМРО како и поради комитски и други противрежимски работи, само низ затворите на подолго и покусо време поминале над 1.000 души мажи, жени, деца и старци од тоташната Кратовска околија. Тешко е да се разграничи кој од трите видови наведени престапи најмногу ги лутел српските управувачи. Важно е дека со сите три категории престапници се пресметувале со иста жестокост: ги тепале, смртно ги затворале и ги измачувале вон сите човечки норми и достоинство, а највиновните меѓу нив ги убивале на лице место или ги ликвидирале потајно.
Посебно на терор биле изложувани ополченците, потоа лицата кои по било кој однос е нашле во редовите на бугароката војска за време на балканските војни, како и учителите и свештениците кои порано биле во служба на бугарската егзархија. Нешто подоцна од воспоставувањето на српската власт, цел на теророт пастанале и родителите, потоа браќата и сестрите на ополченците, како и нивните жени, доколку биле оженети.
После бунтот во Крагуевац најпрогонувани од страва на српските власти биле воените дезертери, бегалците во Бугарија и нивните најблиски од семејството. Така на пример, само во времето меѓу бунтовите во Крагуевац и Овче Поле, во Бугарија пребегнале: од с. Гајранци и Трооло по 18 воени обврзници, од Лезово 10, од
Судик 22, Петршино 3, Пуздерци 4, Ранченци 20, Стануловци 20—25, Стубол (Долни) 4—5 души и др. И не само тоа. Заедно оо нив во Бугарија пребегнале и 100 душн од Немавци, од Долно Црнилиште 10, од Горно Црнилиште 17, Павлешенци 12, од с. Преод 12, од Сарамзалино 6, итн. Меѓу бегалците биле: Саре Богославоки, Богдан Смилвв, Дане Јосифав, Алекса Лазаров, Итно Георгиев, Илија Шалварков, Коле Панов, Гарасим Јанш, Ефтим Бојчев, Сане Георгиев, Панзо Четков и др. за кои српските четиици и полицијата имале податаци дека биле инспиратори и поттикнувачи на воените бунтави во Крагуевац и Овче Поле.
Според нецелосните податоци, меѓу 1913 и 1915 г., од Кратовска околија во Бугарија побегнале над 1.750 дупж, без жените, децата и мажите кои не подлежеле на воена обврска, како и без оние кои уште во јули—август 1913 г. заедно со бугарските војски се павлекле во Бугарија. Бројот на пребеганите не е мал, особено кога се има предвид дека се работи за луѓе на возраст меѓу 18 и 50 гадини, најработоспособни од една, и од друга страна, тие го сочинувале биолошкиот потенцијал за опстанок на нацијата.
Како противмерка за спречување на бегствата, српските режимски институции, како и во останатите краеви на Областа, применувале систематски мерки на терор. Така на пример, уште во почетокот на август 1913 г. на робија биле испратени:
1. Нане Иванов
2. Георги Давитков
3. Серафим Јардев
4. Дане Давитков
5. Симон Станкав
6. Алекса Николов
Причина за апсењето било само тоа што во балканските војни тие се бореле како бугарски војници.
Во селото Станулавци до смрт биле тепани:
1. Стојче Лисичков
2. Мите Стаев
3. Јане Чаушов
4. Стојна Стаева
5. Иванка Кукурегова
Причина за тепањето било тоа што нивните синови и браќа побегнале во Бугарија. Тие биле тепани од жандармите и војниците во центарот на селото, со цел да ги заплашат и друште да не бегаат. Тепаните потоа биле завивани во овчи кожи за заздравување, но домашните лекарства не помогнале, сите умреле од последици на раните. Во есента 1915 г. српските војници одвлекле со себе тројца заложници од ова село.
Во селото Долни Стубол биле тероризирани членовите на потеснита семејства на Дане Санев, Серафим Богатинов, Димитар Умарски и Ефрвм Клинчарски.
Во селото Лезово биле мачени и тепани 14 селани меѓу кои и две жани: Иванка Митева и Савжа Митева, и двете на возраст од 60 години. Од село Неокази биле изнасилени 3, од Марчино 6 жени. Од двете населени места биле тепани и онеспособени 20 мажи и жени.
Иста судбина га снашла и 25 до 30 мажи од с. Барбарево, 5 од Ратавица, 4 од Калниште, 8 од Бучиште, 10 од Петршино, 6 од Зарапинци, 6 од Гризилевци и 4 од Стројманци, и други, додека од Злетово, уште во 1913 г., биле масакрирани 20 селани, на кои и куќите им биле опожарени.
Во големата тепачка во с. Барбарево пострадале голем број селани и тоа не само од Барбарево туку и од околните населени места и тоа: Игнат Милев, Нуне Донев, Мите Спасов, Стојан Кралев, Гаврил Трајчев, Димо Иванов, Мино Трајков, Наче Кралев, Наун Давитков, Марко Кралев, Данко Георгиев, Нуше Смилев, Митруш Нушев, Митруш Минчев, Таса Димева, Наум Костадинов, Григор Спаоов, Васил Трајков, Стојан Станојков, Трајко Спасов, Цаце Миланов, Мите Донев, Милан Ефремов, Наче Донев, Нако Гочев, Нане Бончвв, Ефрем Атанаоов и други. Сите тие биле тепани и онеспособени и уздреле
од последици на тепањето. Покрај овие, во тоа време, на
лице место биле убиени:
1. Гиче Иванов
2. Игнат Божилов
3. Петруш Кралев од с. Неокази
4. Томе Цеков од с. Марчино
5. Тасе Симеонов, „
Пред тоа, живи биле изгарени во куќата на поп Наун во село Мечкуевци: Милан од с. Куково и Пиро
Куковски.
За време на тепачките во селата: Шлегово, Малино, Павлешвнци, Гризилевци и друш, покрај Јован Бабунски се споменуваат и имињата на Крсто Трговишки и некој Јанко кој за време на отсуствување го заменувал Јован Бабунски, му бил помошник.

ТЕРОРОТ ВО КОЧАНСКА И ВИНИЧКА ОКОЛИЈА

Меѓу стптември 1914 и 1915 година од територијата на Кочанска и Виничка околија биле убиени, апсени и тепани и ограбени следните лица, и тоа од:
Кочани
1. Дионис Пендов, одвлечен ноќно време и убиен;
2. Пане Ефремов, измачуван од четниците на Ј. Бабунски;
3. Јордан П. Георгиев, измачуван од жандармеријата.
Меѓувремено, поради заоилените четнички напади врз српските военожандармериоки потери, српските власти преминале во противнапад и од градот Кочани ги уапсиле следните лица:
1. Коце Пандев
2. Тодор Варадинов
3. Христо Алексов
4. Георге Арсов
5. Стојан Минов
6. Костадин Захариев и
7. Симеон Спасов.
Сите тие биле ограбени, тепани а потоа осудени и затворени во Велес. Во октомври 1915 г. успеале да побегнат од затворот пред да бидат масакрирани. Во знак на одмазда за бегството на затворениците, српските војници пред да го напуштат градот Кочани одвлекле со себе 122 заложници од градот.
Виница
Од четничките разбојници биле тероризирани и масакрирани:
1. Стефан Лазаров
2. Христо Николов.
По нивното убиство српските четници повторно се вратиле во Виница при што одвлекле 5мина граѓани. Имињата на масакрираните се:
3. Јордан Цонев
4. Григор Антов
5. Цемал Ибраимов
6. Алија Цемов
7. Лазар Иванов
Сите биле убиени во месноста „Осојница”.
Гробот на последниот не е познат, исчезнал беследно.
с. Панталеј
1. ХриСто Јакимов, затворен и измачуваи
2. Саве Ананиев „
3. Борис Постолов, измачуван и тепан, и
4. Георги Антов
Меѓу 1913 и 1915 г. во селото често престојувале четите на Стефан Караџов, Дамјан Георгиев, Јане Гиоргиев и на Пано Николов. Војводата Пано Николов, во турско време (1910—1912 г.), бил турски затвореник во окови тешки 50 ока железо.
с. Тркање
1. Зафир В’чков, убиен со стап 2. Атанас Шишов, убиен ноќе со нож
3. Атанас Домазетов, одвлечен и убиен ноќно време во атарот на турското село Бање
4. Иван Минов, одвлечен од четници и убиен во Скопска околија
5. Трајан Ив. Минов, син на Иван. Бил уапсен, казната ја издржувал во Приштина, каде што бил и погубен. Заедно со него биле погубени Зашо Стојчев, Крсто Димитриев, додека Данаил Порчов исчезнал уште По патот пред да стасаат во затворот.
с. Видовиште
1. Ахмед Абдулов, обесен со појас во селото
2. Хаџи Зејнула Исмаилов, убиен во селото
3. Мустафа Алие, се наоѓал на описок за бесење. Казната му била заменета со тепање. Заедно оо него биле сокршени од тепање: Хасан Алиев, Челебија Јузеиров, Ајредин Усеинов, Шакир Омеров, Адем Ахмедов, и Ибраим Ахмедов. Сите тие требало да бидат обесени од четниците на Јован Бабуноки и на Георги Наумов (последниот е роден во кочанското село Лепопелци). Биле тепани и ограбвни: Хасан Алиев, Ибрахим Ахмедов, Назиф Јашаров, Алија Исмаилов, Демир Мехмедјоав, Хасан Џеладинов и Рашид Исмаилов.
с. Чифлик
1. Фанија Ефремова, убиена од четникдате на Бабунски
с. Врбица
1. Васил Илиев, уапсен и беследно исчезнал
2. Христо Николов,
3. Ампо Крстев, исчезнал беследно како војник во српската армија.
Првите двајца биле уапсени по бунтот во Овче Поле.
с. уКиганци
1. Ваоил Таовв, убиен и ограбен од жандармите. Му зеле 10 турски лири
2. Пано Николов, ограбен и убиен од петмина жандарми
3. Андо Постолов, мачен и ограбен од жандармите
кои му зеле 5 турски златни лири
4. Моне Стојанов, измачуван и ограбен
5. Асан Мехмедов, „
6. Мијал Зафиров, „
7. Гвна Митева, убиена од српските жандарми
8. Иван Митев, уапсен и беследно исчезнал
9. Ефтим Гичов, „
10. Петруш Донев, „
11. Васил Млаивнов,
12. Мите Лазаров, „ ‘
13. Мите (?), „
14. Стојчо Павлову „
Најверојатно исчезнале на просторот меѓу Призрен и Тирана.
с. Спанчево
Во ова населено место од страна на српските војнихда биле мачени и ограбени — убиени:
1. Гаврил Иванов
2. Милан Николов
3. Миладин Стојмилов
4. Илија Герасимов
Од секоја од жртвите генерал Цековиќ зел од 5 до 20 турски златни лири, додека Мано Лазаров, Паште Митков и Стојан Илиев биле мачени и грабени од четниците: Георге Наумов и Штерјо Лепопелоки од кочанокото село Лепопелци. Есента 1914 г. во Спанчево престојувал со четата и Јован Бабунски. Четниците на Бабунски ги ограбиле и осакатиле од тепање следните лица:
1. Поп Иван Димитров
2. Цена ПопНакова
3. Миладин Панов
4. Лефта Постолова
5. Мино Иванов
6. Мино Николов
Додека на Зашо Годулав, Атанас Митрев, Ефрем Максимов, Мите Костадинов, Симо Атанасав, Стојна Георгиева, Зашо Арсов и на Анастас Ташков им биле опожарени куќите.
Од затвораните познати се Имињата на Салтир Анасстасов и Диванис Стојмилов. И двајцата исчезнале беследно.
с. Мородвис

1. Дејан Мородвишки, тепан
2. Ангвл Цонвв, „
3. Јордан Крстев, тепан и куќата му била опожарена
4. Богдан Цанев, тепан
5. Дилбера Димитрова, со четници на ВМРО побегнала во Бугарија
6. Трајка Богданова, „ и
7. Гина Илиева, „
с. Зрновци
1. Симеон Димитров, убиен од жандарми во шумата.
с. Лепопелци
1. Мијал Николов, ограбен и убиен од четниците на Георги Наумов, кои му зеле 30 турски лири.

с. Грдовци
Покрај спроведениот терор врз селаните, во ова село српските жандарми и четници ги опожариле куќите на 16 семејства.
с. Небојане
Од ова село биле убиени:
1. Крсто Илиев
2. Илија Ангелов
3. Воин Стојков
4. Постол Стоичкав
5. Костадин Иванов
6. Сребрен Тасев
7. Миладин Христов
8. Алекса Мицев
9. Крсто Стојков 10. Мите Стаменков
с. Вранинци
1. Стојан Богданов
2. Иван Тасев
3. Ефтим Наков
4. Атанас Петров
Сите биле масакрирани.
с. Теранци 1. Саве Трајчов, одвлечен и беследно исчезнал.
с. Горни Подлог
1. Зафир Манасиев, бил одвлечен од четниците на Бабунски, кои недалеку од селото му ги извртеле очите и го оставиле незакопан. Неговите го нашле избоден по 15 дена и го однеле во гробиштата.
2. Дионис Митев, масакриран во атарот на с. Борилчево. Месата му биле изедени од кучињата, а коските во кош му биле пренесени во селските гробишта два месеца по масакрот.
с. Виничка Кршла
Како одвлечени од жандармитепотерџии и беследно исчезнати, најверојатно ликвидирави како коморџии и слично, од ова село се регистрирани:
1. Јане Петков
2. Коце Атанасов
3. Глигор Митев
4. Десиот Андов
5. Мите Петков
6. Смилко Лазаров
7. Анто Трајанов
8. Коце Антов.
с. Бели ”
1. Мирчо Арсов, убиен во војната, околностите непознати
2. Саве Манасиев, „
3. Стојмен Коцев, „
4. Гаврил Банов, измачуван и умрел од добиените
повреди
5. поп Стојо Кирилов, „
6. Бисера Митева, „
7. Гајха ПопКирилова, „
8. Коце Цебов, „
9. Апостол Постолов
с. Драгобрашта
1. Велка Ефтимова
2. Јана Мицвва
3. Стојмен Георгиев
4. Герасим Илиев
5. Георги Иливв
6. Петре Јанчев
7. Зафир Петров (поп)
8. Гурѓа Гошева
9. Гена Георгивва
10. Петар Георгиев
11. Томе Колев 12. Трајан Митев
Сите овие постанале жртви на теророт. Последниот бил убиен уште во 1913 година.
с. Лески
1. поп Јован, побегнал во Бугарија 2.Мите Димчев, одвлечен и масакриран
3. Георги Гачев (Лефков),
4. Стојка Дајансѕа, тѕлана н давена
5. Гурѓа Симеонова,
6. Ленка Минова, „
7. Велика Анчева, „
8. Јорда Анчева, 9. Гана Јанкова,
10. Фидана Георшева, „
11. Веза Иванава, „
12. Паца Стефкова,
13. Фима Митанова,
Еден соврвмвник, сведок на геророт вели: „Што
можеме да ви кажеме за мажите, како што гледате ги
нема. Од каде да зеаеме каде; се, планините се големи
им велеа жените на четниците. Како не ви е срам да
тепате жени, а страв ви е да влегувате во шумите. И тие
имаа совест, не им беше сеедно што ги прекаруваа жените, поради што почнаа да ги тепаат: Анчо Мишев, Иван
Лефков, Апостол Иванов, Божин, Данчо Георгивв, Михо,
Герасим и други. На сите што ги тепаа им го зедоа здравјето”.
с. Липец
1. Теодосиј Постолов, беследно исчезнал
2. Стефан Мишев,
3. Панчо Трајанов, затворан и измачуван
4. Гиго Трајанов, „
5. Мише Манеав,
с. Соколарци Од ова село затворани и беследно исчезнати се:
1. Данчо Димитриев
2. Пано Донев
3. Иван Трајанов
4. Наум Цветков
5. Тасе Арсов
Помрај овие, други 11 души селани биле ограбувани и теоани од војниците и четниците на Јане Нивичаноки и на Јован Бабунски. Од нив: Моне Ангелов бил убиен, а Михаил Василев, Богдан Тенев, Пано Јованов, Мите Јованав, Крало Максимов и Марија Кралева Максимова биле тепани со колови во дворот на црквата „Константин и Елвна”, поради што на сите им било разнишано здравјето. Во ова населено место неколку пати едноподруго грабежи над селаните вршел и српскиот офицер Понјавиќ.
с. Чешиново
1. Кузман Тренчев, убиен од ограбувачите
2. Петруш Андов,
3. Мано Стојмилов, убиен од српските жандари
4. Арсо Јосифов, тепан и измачуван
5. Трајка Миткова, апсена и измачувана
6. Беза Јованова,
7.Пандора Зафирова, „
8. Виктора Петрушева, „
9. Вера Стојанова, „
10. Атанас Лефков,
11. Јаким Митков,
12. Ефтим Коцев,
13. Таска Цекова, „
Во 1915 г. при повлекувањето на српските војници, се впуштиле во грабеж, опожариле голем број куќи и одвлекле во комора стари луѓе и деца.

ШТИПСКА ОКОЛИЈА

Штип
1. Мите Серафов, убиен
с. Горни Балван
1. Коце Стојанов, публично бил тепан од српскиот капетан Димко.
2. Ефрем Арсов „
3. Тако Накојв, беследно исчезнал на пат за Св., Николе
4. Христо Постолов, убиен од четниците на Бабунски.
Во ова населто место зулуми над селаните вршел и полицаецот Џако, кој само во една прилика во 1915 г. публично (пред жените и децата) ги тепал поради пари:
1. Јоцо Везенков
2. Јорде Манев
3. Петре Мицов
4. Тимо Андонов
5. Зафир Стојанов
Во селото: често престојувале и специјални воени потерџиски единици. Во пролетта 1915 г. под изговор дека треба да се фати војводата Јован Брло, ваква потерџиска единица го, опколила селото, а 50—60 души насилно
влегувале во куќите, грабеле се што мислеле дека е од
вредност и на крајот навлегле во куќите во кои живееле
млади девојки и жени и сите по ред ги изнасилиле. Најгрубо војниците постапиле со:
1. Јана Петрова
2. Вана Ладева
3. Севда Тасвва
4. Ѓурѓа Илиева
5. Василка Иванова
6. Ванга Митева и
7. Петра Ладева.
Жените биле на возраст меѓу 20 и 35 години. Тие биле групно силувани. Јана Петрова ја изнасилиле едноподруго 50 војници. Исто така постапиле и со другите жени, поради што останале со тешки последици.
с. Пиперево и Брест
Во февруари 1915 г. Јован Бабунски со четниците, а со помош од жандармите иа месната жандармериска станица и жандармите од с. Скоруша, по третпат го нападнале с. Пиперево и ги подложиле сланите на грабежи и насилства. Четниците и жандармите ги изврзале и одвлекле во правец на с. Брест следните лица:
1. Христо Јовев
2. Петруш Илиев
3. Богатин Георгиев
4. Стојан Андов
5. Коце Јовев
6. Петре Иванов
7. Сулеман Ахмедов и
8. Рушид Ибрахимов.
Во село Брест истите разбојници нападнале неколку семејства, ги ограбиле и ги тепале, а на крајот ги одвлекле од своите домови: Данаил Постолов и Стојан Кавраков и ги изврзале во ист синџир со заложниците од с. Пиперево, па кренале во правец на с. Гарван. Меѓувремено, најверојатно бројот на заложниците од с. Брест не им бил доволен и повторно се пуштиле во претрес на куќите. Кога не пронашле скриени дезертери, четничките разбојници почнале да ги измачуваат жените Катерина Миткова, Гуна Камчева и Зоја Манева.
И трите биле мачени, теглени за рацете, нозете и вратот и истовремено ги тепале со стап во половините, пореди што и умреле по извесно време во големи маки. Најмногу била тепана Катерина Миткова затоа што од иејзиното семејство: мажот и исто, деверот Костадин и внукот Славчо Митков побегнале во Струмица. Четниците и жандармите на Катерина и ја прекинале половината. По ова злосторство, злостораиците го продолжиле патот за с. Гарван. За да не губат во време, заложниците од Пиперево и од Брест ги затвориле во манасгирот „Свети Ѓорѓи”. Во манастирот заложниците биле изложени на секакви насилства. Заедно со нив била измачувана и служителката во манастирот Стојанка Велјанова, родум од с. Гарван. Заложниците биле тепани, удирани во ѕидовите, им сечеле делови од телото и ги давеле со сопстввното месо и сл. Во вечерните часови меѓу 15 и 16 февруари 1915 г. недотепани, живи биле заривни во дупка под една стена до изгорениот манастир. Заедно со нив биле испотепани и Иван Илиев, Христо Авдонов и Коце Јанев од с. Гарван. Покрај овие, на 15 и 16 февруари биле тепани до смрт 17 мажи и жени од село Гарван, за кои стана збор во претходното излагање.
с. Крупиште
Според една верзија Санде Коцев, Коце Донев и Беличко Зафиров биле одвлечени од дома една ноќ во почетокот на 1915 г., а според друга биле одвлечени во комора во октомври 1915 г. и исчезнале беследно.
с. Горно Трогерци
1. Трајчо Филипов, тепан во една плевна
2. Василка Т. Филипова, жена на Трајчо
3. Пано Бунчев, побегнал во Бугарија
4. Стојко Дафков
5. Трајчо Дафкав, сокршен од тепање
6. Катерина Ст. Дафкова,
Означаните оо 2 и 3 требало да бидат осудени на смрт. По бунтот во Овче Поле побегнале во Бугарија.
с. Долно Трогерци
Од ова населено место во почетокот на есента 1915 г. биле одвлечени од своите домови 6мина селани, кои повеќе не се вратиле. Нивните имиња се: Јане Шаклев над 70 г. возраст, Јане Стојчев 70 г., Санде Кузин 85 г. одвај одел, Саздо Иванов 55 г., Лазо Јанков 35 и Јордан Иванчев, средовечен човек.
Покрај овие, голем број селани биле тепани и затворани во жандармериската станица во Горни Балван. Меѓу сите најмногу бил тепан и сокршен Коле Малечката. Но штом застанал на нога, побегнал во шумата и станал најголем заколнат непријател на српската власт.
с. Сарчиево
1. Салтир Митрев, одвлечен ноќно време и исчезнал беследно;
2. Стојан Димев „
Покрај овие, во месноста „Спасиј Рид” од страна на српските војници биле исклани 7 души селани, обвинети за давање помош на бугарската војска. По дигањето на Овчеполскиот бунт, од страна на четата на Јован Бабунски биле тепани: Ладе Рампов и Трајчо Црнилишки.
Пред да бидат тепани публично, тие биле затворени во турската кула. Бабунски им наредил на четниците да ги тепаат се додека не им ги искршат коските. И двајцата биле прекинати од тепање во половините.
с. Врсаково
Пано Митев Трајчев и Тоде Митев Трајчов биле одвлечени од своите домови ноќе и до денес не се знае на кое место биле масакрирани. Пред да бидат одвлечени биле тепани и измачувани во селото заедно со Ване Куков, тепан поради тоа што син му Коце Куков дезертирал од српската војска, потоа Јован Врсачки, тепан поради истото, син му Јордан дезертирал, и Илија Бравчев кој многу бил тепан по војничкиот бунт кај Криви Дол и Врсаково. И не само тоа. Четниците на Бабунски и жандармите со посебна жестокост се пресметувале со селаните од Врсаково поради тоа што дезертерите Коце, Јордан и Ване се вклучиле во четата на Иван Јанев — Брло. Сите тепани селани изумреле од добиените повреди.
с. Судик
1. Лазар Андонов, кметски наместник во с. Стануловци, убиен по истрагата во врска со Овчеполскиот бунт.
2. Милан Зафиров, тепан во центарот на селото во врска со истата афера. Тој подлегнал на повредите. По него била тепана и давена и жена му Ленка Зафирова, која исто така подоцна умрела од повредите.
4. Миле Јосифов, бил сокршен од тепање, подоцна и тој подлегнал на раните.
с. Танатарци и Горачино
Во ова населено место селаните и тоа: старците, жените и децата, меѓу април 1914 и октомври 1915 г., биле тепани во три или 4 наврати. Во пролетта 1915 г. бил одвлечен од четниците и војниците Данаил Стојанов, кој исчезнал беследно. Постои сведоштво дека жив бил закопан (но овој податок не може да се смета за утврдено веродостоен).
с. Чардаклија
Военочетничката акција за прочистување на теренот од „бугарски комити”, со мали прекини траела за цело време на првата српска окупација на Вардарска Македонија. Потерџиите со голема жестокост се нафрлувале особено ако на некого му се прикачело сомнението дека е јатак на комити или чувар на воени дезертери. За такви виновници четниците на Бабунски ги прогласиле следните селани од Чардаклија:
1. Христо Петров
2. Иван Милев
3. Орде Тиквешлиев
4. Мите Наков
Сите овие четворица биле ноќе одвлечени од четниците.
Првите тројца исчезнале беследно и до денес не се знае каде се погубени. Додека за Мите Наков, не само современиците туку и на помладите поколенија им е познато дека е избоден и зариен во земјата во месноста „Маслинка”. Истовремено, лично од Јован Бабунски биле тепани браќата Кирил и Дано Рибарски.
Во врска со овој настан еден современик забележал: „Јован Бабунски дојде со четницате во селото за да се пресмета со браќата на Гано Рибарски, писарот на Јован Брло. Неговите браќа Кирил и Дано беа фатени и изврзани од четниците и ги доведоа на гумната. Тука беа довлечени и Христо, Иван, Орде и Мите и жените Гена Иванова, Вида Смилева и Јана Наумова. Кога почнаа да го тепаат со вила Кирил Рибарски, брат му Дано почна да го пцуе постариот брат — комитата Гано Рибарски. Кога тоа нешто го слушна Бабунски, го ослободи Дано, додека Кирил беше толку тепан, така што дома го однесоа во вреќа. Но, здрав човек беше, живееше 105 години. Жените исто така ги тепаа многу, а четворицата мажи ги погубија”.
с. Калапетрово
Во 1914 г. и во 1915 од страна на четниците на Бабунски и на жандармите биле тепани и мачени голем број селани;
Меѓу сите најмногу биле тепани:
1. Ласко Домазетов
2. Божана Пецева
3. Ѓуро Алексов
4. Сава Миланова
5. Јордана Стоилкова
Последиците од раните ги носеле до крајот на својот живот.
с. Караорман
Во 1915 г. српските војници одвлекле од селото 8.000 овци и неколку чифта запрежен добиток.
с. Припечани
1. Мите Георгиев
2. Лазар Тасев
3. Кирил Христов
4. Васил Андонов
5. Иван Атанасов
6. Зафир Паунов
7. Саздо Николов
8. Апостол Атанасов
9. Милуш Стоилов

10. Огнан Атанасов Чаушов
11. Васил Георгиев
12. Гаце Андонов
13. Поцка Апостолов
14. Трајчо Паунов
Сите биле уапсени и убиени во затворот. Сведокот на апсењата, М. Г. Андонов, тврди дека Георги Митев Припечански бил обесен на еден даб во месноста „Василкова Нива”, а пред тоа го газеле со нозете и му сечеле месо од нозет и го принудувале да го јаде. Истото му го сториле четниците и војниците и на Никола Георгиев, и нему му сечеле делови од телото.
с. Вртешка
Во 1915 г.. по ослободувањето на Софија Георгиева Николова од затвор, војводата Георги Николов, маж на Софија, започнал да се колеба. Учествувал во акциите на четите на ВМРО, но планирал да премине на страна на окупационите власти. Трипати едноподруго жена му била мачена и затворана. За време на последното тепање таа попуштила. Побарала да ја ослободат, а ветила на четниците и жандармите дека ќе го наговори Георги да премине на нивна страна. Така и се случило. То 1915 г., Георги Николов заедно со жандармите вршел присилна мобилизација на војници од турските и од македонските села. Кога разбрале четите на ВМРО за предавството на Георги, веднаш кат него биле испратени Атанас Куциров од с. Козбунар и Ефтим Илиев од с. Вртешка, со намера да го одвратат од предавството, а доколку не сакал, биле задолжени, како знаат да знаат, да го спроведат до с. Муратлија Во куќата на Зекирага, доверлив човек на Организацијата. Георги Николов ги примил на гости двајцата четници и се потрудил да им објасни дека бил принуден така да стори, од причини што бил во прашање животот на жена му и на детето, кое штотуку требало да се роди. Во рамките на своите овластувања, посредниците Атанас и Ефтим ја прифатиле исповедта на Георги Николов, но сепак му рекле да појде со нив во с Муратлија каде што ќе требало да разговара со поовластени луѓе на ВМРО. Георги не се противел и заедно со нив заминал во с. Муратлија, во куќата на Зекирага. Кога дошле тука, куќата биле опсадена од четници Јуруци што биле во служба на ВМРО, кои го фатиле Георги, го врзале со јажиња и го одвлекле во правец на јуручхото село Ебеплија. Подоцна Атанас Куциров и Ефтим Илиев посведочиле дека Георги Николов бил изделкан на парчиња што му ги давале да ги јаде. „Јуруците имаа заповед да се убие Георги на ист начин, како што нашите ги убиваше Јован Бабунски. За гробницата не знаеме, најверојатно нема, а нас една група Јуруци не префрлија во Бугарија”.
Репресалии од четниците и жандармите во периодот септември 1914 — март 1915 г. биле вршени и во останатите места од Штипска околија. Така, во втората половина на февруари 1915г. , само во една ноќ, српските потерџии убиле 95 испофаќани воени и други бегалци од Штипска и Радовишка околија, односно, во февруари и март 1915 г., на територијата на Штипска и Радовишка околија, меѓу четите на ВМРО и српските потерџии, се водела вистинска војна од која најмногу страдало месното население.

РАДОВИШКА ОКОЛИЈА

Радовиш
1. Глигор Чачаров, бил убиен во јануари 1915 г.
2. Ефтим Јанвв Караманов „
3. Туше Здравков, направил обид да се самоубие за време на истрагата, односно, се фрлил врз штикот на еден од жандармите што ги измачувале затворениците.
4. Коце Зафиров, поулавел, не можел да ги издржи морничавите измачувања во затворот.
5. Ташо Андонов, се фрлил преку прозорците на затворот.
6. Петруш Вантов, умрел од нанесените повреди во затворот;
7. Димитар ПопИлиев „
8. Григор Матрапазов „
9. Кирил Г. Матрапазов син на Григор на 16 години
10. Григор Кршков, се самоубил, потоа жандармите го секле на парчиња
11. Иван Карпузов, затворен и измачуван
12. Туше Христав „
13. Петруш Грбулата „
14. Коце Пецин „
15. Туше Теохаров „
16. Таше Дацин „
17. Илнја Зафиров „
18. Андон Мизев „
19. Глигор Бујуклиев „
20. Тодор Калајџивв „
21. Туше Бораниев „
22. Петар Газепов „
Сите овие бигае затворени по неуспешниот обид за бегство на Тодор Грбулов и Коло Гудан. Претходно стана збор дека затворениците од Радовиш многу биле измачувани во турското турбе. Означените од реден број 1 до 9 немале сили да ги издржат ѕверските постапки на џелатите, меѓу другото и лулање на телата со ортоми и железни куки. Едни биле избодени ноќта кај „Славева Река”, а други побарале спас преку самоубиства да си ги одземат животите. И не само тоа. Бројот на затворениците од априп 1914 до април 1915 г. постојано се зголемувал. Покрај напред наведените, во тој период се затворени и:
1. Василка Матрапазова
2. Катина Поценцева
3. Ајше Зеицрова
4. Навлија Матова
5. Зујца Василева
6. Василка Дулдурова
Првата ја издржувала казната во Штипокиот, а другите 5 жени во Скопскиот затвор.
Во Призренскиот затвор, кој според сведоштвата на преживеаните повеќе личел на логор на смртта, одошто на поправен дом, биле затворени:
1. Туше Христов, успеал да побегне од затворот
2. Григор Лоѕанлиев
3. Георги Христов
4. Туше Кочкаров
5. Аф’з Исмаилов
6. Сали — беј, кој успеал да побегне од кај Вучитрн пред да пристигнат во Призран. Затвороките измачувања ги избегнале неколку учители, кои со помош на четите на ВМРО успеале да побегнат во Струмица.
с. Дедино
На 16 март 1915 г. српските екстремистички управувачи од Брегалничкиот округ, потпомогнати од гнасниот Јован Бабунски извршиле вистинаки воен напад врз селата Дедино (јатак на Гоце Делчев), Скоруша, Трескавец и Загорци. Откако ограбиле и претепале голем број луѓе, на повлекувањето ги фатиле и изврзаии ги одвлекле со себе: Иван Илиев, поп Михаил Иванов Илиев, син на Иван, Никола Иванов Илиев, син на Иван, Крсто Илиев, брат на Иван Илиев, Стефан Трајков, на 80годишна возраст, Крсто Стефанов, син на Стефан, Иван Христов, Георги Домазетов, Христоман Илиев, Лазар Коцев, Крсто Петлакот, Илија Шлангов, Туше Анастасов, Трендо Шапкаров, Мице Атанасов и Ките Мачов од село Дедино; Спасо Масдаров и Атанас Спасов од с. Скоруша; Шакир Мустафов и Сулеман Маџиров од с. Трескавец; Христо Дончев и Дончо Арсов од с. Загорци. Откако се оддалетиле од селата, жандармите и четниците почнале да ги јаваат и да ги бодат со ножввите. Ги одвеле во месноста „Лозјата” (денес се вика „Пусти лозја”), ;каде што бил вршен постедниот распит на жртвите. На ова место уапсените биле бодени, им набивале спици под ноктите, им сечеле делови од телото и на крајот сите биле живи закопави во една гробница. Иако џелатите поставиле густа стража околу местото на злосторството, сепак, Крвавата драма била следена од неколку овчари, кои во детали ги информирале свмејствата на масакрираните за начинот на кој биле погубени. По извесно време од злосторството, избодените мртви тела на убиените биле префрлени во Селските тробишта.
Од село Дедино за време на военожандармериската потвра биле заклани (беследно исчезнале) коњарите:
1. Георги Трајков 2. Христо Илиев
3. Павде Митев
4. Иван Христов
Семејствата на исчезнатите долго врвме трагале по нивните трупови, но до денес не е откриена нивната гробница. Колежот бил извршен во ноќните часови.
с. Ињево
На 10 јануари 1915 г., четниците на Јован Бабунски и специјалните крстаречки воени и жандармериски единици извршиле напад на селата Ињево, Дамјан и с. Гарван, во кои тепале и ограбиле голем број луѓе, а Илија Мицев, Георти Коцев, Гоно Трајков, Танка Иванова (Делиманова) од с.Инево; Иван Велјанов, Коце Лјулјаков, Амет Слимов и Мусо Дебелов од с. Дамјан; Христо Мрзов од с. Гарван и Темелко Симеонов од с. Браштица ги врзале со ортоми и синџири и ги одвлекле во Дамјанско Поле во месноста „Дупка”. Луѓето од Ињево биле тепани уште во селото кај црквата „Свети Спас”. Со посебна жестокост била тепана со зелено дрво Танка Делиманова, која набргу потоа подлегнала на повредите и умрела. Останаште сами си ја ископале гробницата во месноста „Дупка”, во која биле закопани, живи. Сведоците од с. Дамјан кои го наблудувале измачувањето на жртните пред да бидат живи зариени во земјата, од страв да не им се случи и на нив истото, молчеле полни 8 месеци, не ја посочувале гробницата. Во октомври 1915 г. кога србите почнале да ја напуштаат територијата на Радовишка околија, сведоците ја откриле морничавата тајна. Во врска со тоа, едвв од луѓето што ја отвориле заедничката гробница сведочи: „По гробот на татко ми и на остајнатите исклани од нашето село трагавме цели 8 месеци. Се шепотеше дека се Избодени некаде во Дамјанско Поле, но никој не се осмелуваше да ни го покаже тоа место. Во есента, кога Србинот почна да бега, дојдоа жените на Амет и Мусо и ни рекоа дека гробницата е откриена. Јас во тоа време имав само 15—16 годиви, но бијдејќи се работеше за родениот ми татко, учествував во расклопувањето на гробницата. Работевме полека за да не ги повредиме коските на мртвите. За чудо, кога ја отворивме гробницата, телото на Гоно Трајков беше цело, не се познаваше дека е мртов. Тогаш, морам да признам, се исплашивме и престанавме да копаме. Турците се исплашија и започнаа со претпоставки: штом немало на нивните Турци (мртовци) удрено крфија во папокот, сигурно тие веќе постанале вампири. Брзо се созедовме, собравме сили и почнавме вден по еден да ги вадиме од гробницата. Штом ќе ги фатеше воздух, месото се претвораше во прав и остануваа само коските. Но, иако за кусо време пред да се распаднат, се распознаваа бодежите на нивните тела. Рацете им беа полни со коса, а устите со земја. По тоа се гледаше, дека навистина живи биле закопани пад земјата”.
Покрај оние жртви, во периодот јануаримарт 1915 г. во Радовшка околија жртви на четниците на Бабунски и на специјалните воени единици биле: Трајанка Иванова и Иван Здравев од с. Воиславци, Иван Илиев, Христо Андонов и Коце Јанев од с. Гарван; Христо Донев, Иван Димитрав, Атанас Христов и Поцко Иливв од с. Габревци; Зекир Еминов, Емрише Зекирова, Мула Мусов, Леман Јашаров, од с. Дамјан; Емин Мустафов, Џемаил Илиев од с. Караџалар; Иван Поцков, Никола Иванов, Мустафа Ибраимов, Мустафа Ајрушов од с. Рахитец; Ефтим Цимандров и Тенчо Коцев од с. Сулдурци; Трајко Антонов, Јане Веселинов (не дал заклетва од Крагуевац), Трене Владов, Захо Поцвв од с. Шипковица и други.
Покрај убиваните, во тој период многу луѓе од Радовишко биле тепани и затворани, а извесен број се регистрирани како беследно исчезнати. Така на пример, од едно дополнително сведоштво (список со коментар) на Стојанка Ј. Илиева може да се утврди дека во пролетта 1915 кога била убиена Танка Бајрамјова од с. Ињево, истиот ден до смрт биле тепани и Гуна Трајкова и Мара Калеова, кои за време на тепањето биле врзани.” Гуна ја одврза едеб жандарм и ја удри во грбот со кундакот на пушката. Од ударот доби грба и не можеше да се излечи. Таа поулаве и почина од последици на повредите. По неа почина и Мара Калеова, додека останатите га беа закопале живи во една дупка во Дамјанско Поле. Неколку месеци по убиството беа откопани, но некои беа со отсечени раце, на други им беа отсечени едната, двете нозе и сл. Бев голема, имав 23 години и добро знам, ги донесоа во Селските пробишта во кошеви”.

ОВЧЕПОЛСКА ОКОЛИЈА

Свети Николе
1. Гаврил Арсов, одвлечен и убиен ио месноста „Велешки лозја”
2. Стојан Мармов, измачуван и изнуден за пари
3. Марија Нацева, старица на 60 години „
4. Ивка Темелкова (50 г.)
5. Стана Н. Боговва
Во 1915 г., при повлвкувањето, српските војници одвлекле во комора повеќе мажи од Свети Николе и сите по патот биле испотепани.

с. Неманци
1. Серафим Шалев, бил тормозен во врска со учесниците од село Немашди во бунтот на Овче Поле. Тој бил кметски наместник во Немаици. По дигањето на бунтот на 1. IX 1914 г. бил одвлечен од четниците на Јован Бабунски надвор од селото, во меавоста „Правалија”, и фрлен во еден дол за да го раскинат диви ѕверови. Жена му Стојанка и синот Трајан трагајќи по него, го нашле трупот на Стефан, но телото му било исклукано од птици. Го зеле оголениот костур и го однеле во селото.
2. Милан Петрушвв Бетувски, бил затворвн, казната ја издржувал во Кавадарци каде што бил убиен.
3. Тиме Костов „
4. Божин Гичев „
5. Иван Гичев, затворен во поранешниот турски затвор во Св. Николе каде што умрел од многу тепање.
6. Јане Апостолов, тепан во зградата на училиштето
7. Бошко Лазаров, тепан во зградата на училиштето
8. Петруш Кралев „
Додека пак лицата: Салтир Стефанов, Трајчо Саздов, Кане Нанев, Сандо Бурзев, Јаким Михајлов, Лазо ПопЈавев и Тоое Петрушвв биле уапсени во затворот во Свети Николе.
с. Богословец
1Виле Темелков
2. Сане Панов Грозданов
3. Симеон Стојанов
4. Димо Косев и
5. Димко Спиров.
Биле уапсени, одвлечени надвор од селото и миогу биле измачувани. Еден овчар, кој имал можност да ја гледа оваа крвава драма, во сведоштвата си спомнува и вели: „Не сакам да се потсетувам на тој настан. Беа шестмина, но Ладе Димимов успеа да им побегне. Другите ги јаваа и бодеа во задниот дел на телата. Кога едциот го колеа, другите ви принудуваат да играат и да пеат. Така им правеа се додека не остана само еден. На последниот му се нафрлија сите четници на Бабуноки и го избодеа со бајонетите. А пред да ги извлечат од селото, пред нив ги тепаа: Сута Стојанова (мајка на Симеон Стојанов), Петра Јанева и Санда Гацева. Тоа се случи само неколку дена по бекството на нашите регрути кај с. Криви Дол (бунтот во Овче Поле).
с. Ерџелија
1. Саздо Лубенчов, кметски наместник во селото. По бунтот на регрутите кај Криво Дол бил обвинет и многу тепан. Неговиот син Благој тогаш имал 10—12 години и, како очевидец на настанот, вели: „Го тепаа со дрва и бараа да признае двка и тој бил меѓу организатарите иашите да бегаат од кај Криви Дол. Јас не знаев што бараа тие од татко ми, но подоцна, кога закрепна, тој ни објасни зошто толку го измачувале. Не беше тукутака, синко, ни велеше: „и јас и сите други им порачавме на нашите: штом ќе можете, побегнете”. Тие послушаа, кренаа бунт кај Врсаково и побешаа во Бугарија. По една година заедно со бугарските војници удрија против Србите”.
с. Кнежје
1. Панзо Георлиев, ополченец. По II балканска војна се повлекол во Бугарија. Во 1914 г. добил порака преку свои блиски, ако се врати во селото српските власти ќе го поставиле и за кметоки намесник. Наседнал на измамата и се вратил. Бил повикан во ошптината во с. Иванковци, каде што, од страна на четниците на Јован — Кучката (родум од с. Рудник, Велешко), тој и Игно Георгиев од с. Гуземелци биле исечени на парчиња. Траги од телата не се пронајдени бидејќи се смета дека биле изедени од кучињата.
с. Трстеник
1. Миле Саздов,
2. Панзо Ефтимов
3. Мирчо Ароов
Сите тројца биле мобилизирани во српската војска. Мирчо Арсов побегнал штом чул дека Србите размислуваат за такво нешто и се приклучил во четите на ВМРО, додека другите двајца се одзвале на поканата без да дават отпор. Во 1915 г. кога српската војска почнала да бега преку албанските планини, Миле Саздов и Панзо Ефтимов бутале топови и како „бугараши” биле јавани од страна на изнемоштени и болни српски војници. По завршувањето на војната и двајцата биле прогласени за „солунци”. Сите други воени обврзници од селото, по бунтот во Овче Поле, побегнале во Бугарија.
С. Сопот
1. Козија Георгиева
2. Велика Манаоиева
3. Гошо баба Јанин
4. Јован Сопотоки
Сите тие биле тепани и мачени од жандармите од станиците во Горобинци, Гуриште и од Сопот. „Козија ја тепаа дома поради тоа што син и Панзо Георгиев побегна во Бугарија. Поради ист „престап” беше тепана и Велика Манасивва. На Вела и рекоа: „доста ти е тоику нема да те тепаме повеќе ако прифатиш, секогаш, кога ќе дојдеме во Сопот да не нагостуваш”. Јас тоа го помнам бидејќи бев присутан кога ја мачеа дода Вела. Сопотските жандарми квартируваа во нашата куќа. Мажите пак, ги тепаа во куќата на Стојман Пркачев. Гошо баба Јанин го тепаа со стап по нозете и грбот. Пискаше сиромавиот, а тие се смееја и го тепаа. Од многу рани тој остана без нозе, додека Јован Сопотски го бодеа со дрвени шила по слабините, и од него не остана човвк”.
с. Преод
Пореди дезертирање на војска, бегства во Бугарија и одржување врски со комитите ,од с. Преод биле унакажани од тепање следните лица:
1. Јана Тотвва, мајка на 50годишна возраст;
2. Доне Петров
3. Коста Зафиров
4. Асен Илиев
5. Геле Димчев.
Петмина биле тепани со држале од лопата, добиле длабоки рани и сите умреле од добиените повреди.
с. Орел
Во ова населено место во периодот меѓу 1913—1915 г. од страна ва српските жандарми и четници, од чисто расни побуди, биле тероризирани неколкумина селани. Во врска со таа, еден современик во своите спомени, меѓу другото, забележал: „Го тепаа татко ми само поради тоа што брат ми беше ополченец. Но, татко ми му рече на Јован Бабунски: „Што и да правиш наше куче си, до вчера беше на страната на син ми”.
Имињата на тероризираните се спомнати во претходното излагање.
с. Станевци
1. Јана Наскова
2. Ѕика Зафирова Ролева
3. Трајан Златаиов
4. Давчо Јанев
5. Димо Читков
6. Ване Павлешввоии Магдин
7. Нане Арсов Стаметов
8. Саве Ролев
Освен Јана Костова сите биле арестувани.
Меѓу заттворените и тепаните бил и младинецот Герас Стаменков, кој сведочи: „Тогаш беа арестувани и тепани голем број луѓе од селото. Причини имаше две. Едната се состоеше во тоа што, во исто време, во селото дојдоа српски четници и жандарми, и наши комити. Нашите беа дошле во куќата на Зафир Ролев, а српските во куќата на Гоше Монев. Еден деловодител од с. Горобинци, придружуван од еден српски жандарм случајно наишле во куќата каде што биле вашите комити. Настана пукотница. Деловодителот беше тешко ранет и умре, додека жандармот ја зграби Тала Наскова и се бранеше од комитите со неа. Но и тој беше опколен на брзина и го ранија во крстот и во вратот. Бидејќи брат ми Саздо беше кметски наместник во с. Павлешевци, жандармот се обрати за помош кон мене. Јас отидов во Павлешенци и му раскажав на брат ми се што се случи. Тој се исплаши и ми рече: „ама каква помош бара жандармот, и нашите глави ќе летаат”. Комитите убиле двајца Турци од Горобинци, а со себе ги повлекле Наско Јанин и Зафир Ролш. Бидејќи жандармите беа раниле еден комита, и тие беа исплашени и муабетеа дека најдобро за нив ќе биде да ги преместат што подалеку од овој „змијарник”. Во селото дојде војска и почнаа да не апсат и да не тепаат. Еден Циганин од Куманово го виде Стојан 3. Ролев и им рече на Србите „оној таму е дезертер”. Уште тоа ни требаше. Всушност, дезертерството на Стојан од војоката беше втограта причина за апсењето и тепањето. Тогаш Јана и Ѕика не претепаа, мене (Марко Пиров), Трајан Тасев, Серафим Димитров, Гоне Димев, Васил Давчев, Славчо Гошев, Саве Ролев, Стојан Ролев и Паладе Крстев не изврзаа и не поведоа во правец на Павлешенци. Таму беше дошол еден српски генерал од Штип. Циганинот и тука го прашаа, кој беше војник? Тој се заврте и со прстот покажа на Марко Пиров. Ги собраа сите селани од Павлешенци и ги тепаа. Брат ми Сане Саздов го скршшја от тепање и во затворот го однесоа со магаре. И Саве Ролев го скршија од тепање и го натоварија на магаре. Додека Ване Магдин го сплескаа како жаба на земјата, и умре човекот. И другите што ги затворија, останаа без здравје”.
с. Долно Ѓуѓанци
1. Панзо Насев
2. Андон Марков
3. Трајан Јованов
4. Копе Костов и
5. Гина Манасова
Првиот е тепан и упатен на робје во окови, додека означените под број 2, 3 и 4 биле тепани исто така од четвиците на војводата Вирјанец, а потоа биле осудени и лежеле затвор во Куманово заедно со осудените од Штип и Штипско. Само Гива Манасова не била осудева, но затоа била измачувана во просториите на Околиската управа во Свети Николе и тоа лично од околискиот началник.
с. Павлешенци
Ова село се смета за едно од најтероризираните и злоставуваните населени места од територијата на југоисточна Македоиија во периодот меѓу 1913—1915 година. Според белешките, на баба Лефтера Божинова, населението на Павлешанци имало крајно мизерен опстанок во првите две години по балканските војни. Во врска со тоа, баба Лефтера, позната како Итрица и крајно добронамерна и смирена старица, во спомените за тоа тешко време забележала: „Она што ќе го кажам нека се памти и да не се заборави. Во 1914—1915 г. жандардште и какви ли не други ни зедоа од селото 60мина мажи, ги одвлекоа во војска и ниту еден од нив не се врати здрав. Едни беа испотепани, друпи беа премрзнати, соблекувани голи во снегот, а трети беа разболени од лошата болест тифус, која сите ги покоси. Од таква смрт умре вашиот стар вујко Стојче Панзов. Беше здрав, убав и силен, а се врати блед со оќелавена глава и со виснати кожи на коските. Тој умре. И подобро беше што умре, одошто да се измачува. Иста смрт како брат ми ги зема и Нане Пашемалев, Томе Трипков, Темелко Банев, Русе Кралев, Гаврил Цонвв. Гаврил Мирчев, Поцко Гичев, Цане Попов и други, додека Стојче Миленков, Арсен Трајков, Стојан Кромидов, Томе Трипков, Стојче Данилов, Димитрија Манев, Коле Манев, Ване Ризов, Коне Ризов и Саве Јованчвв Баничаноки имале уште поголеми теглила. За нив ми раскажа мојот човек Арсен: „кога започна да врне снег, на сите ни беше студено. Српската војска не можвше да ги издржи ударите на АвстроУнгарците. Српската аримија западна во уште потешка состојба, кога во војната се вмеша и Бугарија, беше пригмечена од двете страни. Нашата единица во тоа време се повлекуваше преку Црна Гора во Албанија. Бидејќи бевме слабо облечени, сите се тресевме од студ. Можете ли да си замислите кога за време на виулицата, која го натрупуваше патот со снег, падна заповед: нашите од Македонија да бидат расоблечвни, а облеката да ја предадат на српски и црногорски војници. Место за било какво противење немаше. Со свои очи гледав и срцето ми пукаше од јад и болка, гледајќи тие луѓе како ги протолтуваше снегот и смртта:

1. Стојче Милвнков
2. Арсен Трајков
3. Стојан Кромидов и
4. Томе Трипков.
Од слабите тела започна да им паѓаат меса. Тоа беше ужасно да се гледа, ужасен изглед на телото, тоа беше илјадапати пострашно од смртта и од се друго што го сметаме за страшно. На Стојанче Данаишов „Димитрија Манев, Коле Манев (брат на Димитрија), Ване Ризав и на Коне Ризов им окапаа прстите на рацете и на нозете. Нивните слаби раце и нозе прво поцрнеа, а (потоа ги снема).
Покрај овие во војната 1914—1918 г. од с. Павлешенци животот го загубија: Атанас Коцев Арсвн Трајкоѕ, Ладе Трајков, Цане Тодоров, Нане Наќев, Панзо Јованов, Стојче Гичев, Панзо Петрушев, Стојан Трајков, Спасо Наќев, Спиро Цанев, Дане Божинов, Илија Карапанџов, Салдир Милисев, Ваче Серафимов, Петре Иванов, Цане Попов, Мите Саздов, Коне Божинов, Стојан Витанов, Васил Стројманов, Темелко Бонев, Диме Пандилов и други за чии имиња не се сеќавам”.
Од ова населевно место во тој период од страна на српските жандарми и војниците бил убиен Ване Магдин, а учителот Наце Калеов бил осуден со казна затвор. И двајцата биле обвинети за одржување на врски со четите на ВМРО. Поради исто обвинување, селаните биле тепани со стапови во центарот на селото.
с. Амзабегово
1. Шериф Мустафов, убиен
с. Ранчанци
1. Пане Димитриев, избоден со ножеви во атарот на Криви Дол.
с. Хаџиаматли
1. Абвдин Алилов, многу бил тепан
2. Алија Асанав „

с. Коселери
1. Алија Батлиманов, многу бил тепан

с. Комарино (Велешко)
1. Пано Петрушов, бил мобилизиран во српската армија, се разболел и умрел. Селаните од ова село, како и оние од с. Мамутчево, секоја вечер давале обезбедуавање на железничката линија и мнозина пострадале од студ.

с. Гуземелци
1. Игно Георгиев, како ополченец, српските власти го подмамиле да се врати од Бугарија во родното место и му ветиле дака ќе то постават за претсадател на општината во Иванковци. Штом се вратил, бил повикан во Општината во Иванконци заедно со Панзо Четкав од с. Кнежје, па и двајцата биле искасапени од страна иа четниците на Јован Кучката од с. Рудник, Велешко.
2. Пано Георшиев, брат на Игно, се откупил со пари. Со посредртво на Ибраим Китката од с. Милино, лирите ги заграбил Јован кучката.
3. Марија Георгиева, жена на Игно, била измачувана, и на крајот принудена самата да си го ископа гробот во месноста „Бела црква”.
4. Петре Ганев бил сокршен од тепање.
Интересно за историјата на Овчеполско околија е
однесувањето на турското население во периодот меѓу 1913—1915 година. Имено, во прните денови по завршувањето на II балканска војна, Турците спрема воспоставената српака власт се однесувале — едни со резерва, а другите непријателоки. Во тој период, поради непријателско однесување спрема мерките на српската власт, неколкумина Турци биле убиени и затворени.
По формирањето на Македонскотурскиот комитет, целото турско население поминало во таборот на резервираните (исчекувачите). По избувнувањето на Овчеполскиот бунт, Турците ја прифатиле ВМРО како своја организација. Покрај тоа што во тој период голем број Турци играле двојна улога, сепак, во целина, тие биле поблиски со Организацијата, одошто со српската власт.

ГЕВГЕЛИСКА, ВАЛАНДОВСКА И ДОЈРАНСКА ОКОЛИЈА

с. Серменин
На 10 септември 1914 г. во околината на ова село дошло до неколку судири меѓу четите на ВМРО и српските војски. Во четите на ВМРО од с. Серменин заминале: Мицо Мицоров, Илија Режов, Ангел Итов, Илија Калеов, Стојче Чочков, Попето Смоквички, Јанко Цеков, Спас Мечев и Динка Ичков, а во Грција побегнале: Петруш Мечкаров, Минко Јанев, Ташо Пашов и Георги Димов. Мнозина пак побегнале во Струмица.
Со намера да се справат, односно да стават крај на комитството и на јатаците, од една, како и да престане дезертерството и бегството на другата страна, од втора страна, и орпските жандарми и опецијалните полициски единици во првата половина на септември 1914 г. на терор и насилство ги изложиле следните лица од ова гранично и планинско село:
1. Трајан Тасев, одвлечен од дома и по долго измачување бил убиен во меоноста „Брлево”;
2. Трајанка Мечкарова, многу измачувана, пред да падне во бессознагане му ги изгризала со забите рацете на еден жандарм;
3. Георги Пашев, поулавел од многу тепање, умрел од измачувањето;
4. Митре Итов, многу тепан, а потоа обесен на црница, оопственост на Крсте Банчоков;
5. Пено Калеов, обесен, а трупот му бил обезличен од тепањето;
6. Христо Бацов, умрел од последици на нанесените рани;

7. Тена Попова, давена и многу тепана во училиштето;
8. Марија Карпачова, сокршена од многу тепање, добила голема грба.
Тепани биле уште двајца селани чии имиња не се познати. Покрај овие, семејствата на бегалците во Струмица и во Грција, биле интернирани во Гевгелија.
с. Конско
1. Нада Попова, позната како многу јака и цврста жена. Кога почнале да ја тепаат успеала да собори на земјата двајца жандарми. Била тепана со дрво и умрела од последици на раните;
2. Атанас Сулев, обвинет за давање храна на комитите. Многу бил тепан и починал од последици на раните;
3. Сулева, жена на Атанас, обвинета дека им готвела храна на комитите. Умрела од последици на добиените повреди;
4. Илија Попов, измачуван на ѕвероки начин и умрел од повреди. Еден сведок на измачувањето вели: „Потреоно беше да се гледаат и да се слушаат писоците. Мачителите не беа задоволни од бројот на жртвите и побараа дозвола од нивниот војвода, сите селани да не стрелаат. Чудна работа. Може да се рече дека се уште бев дете, но не се плашов од смртта. И другите по ова не дигнаа којзнае каква врева. Како да ни беше се исто што ќе ни прават”.
с. Хума (Ума)
1. Петре Димитров, обвинет за соработка со комитите, многу тепан, а потоа осуден на издржување казна затвор;
2. Јован Прошев,
3. Ташко ПопАтанасов.
Во отсуство на смртна казна со бесење бил осуден Божин Јованов,, воен дезертер, потоа Коте Тр. Стефанов, Ризо Јов. Прошев, Аврам Димнтров и друга 10—15 души кои побегаале во Грција и во Струмица. Бегството уследило по обидот на српските воени власти да го моблизираат целокупното машко население од селото во српската армија во 1915 г.
с. Петрово
1. Георги Танев, еден од најповерливите луѓе на ВМОРО, кај кого биле чувани многу списи од Организацијата. Кога го откриле, бил закачен да виси во училиштето со главата надолу и многу бил тепан. По ова бил осуден на казна затвор и таму бил убиен, а сепак на признал каде ја чувал архвата на ВМОРО за овој крај.
2. Дине Пурданов, исто така закачен да виси со главата надолу бил тепан, осуден и убиен во затворот.
Во просториите на училиштето биле тепани и неколку жени од селото. Во затворот била погубена и Нада Ризманова.
с. Богородица

Обидот, српските воени власти да го земат во редовите на српската армија целокупното машко население, во с. Богородица, успеал. Од ова село во војската биле мобилизирани 46 мажи меѓу кои имало и стари луѓе и деца. Од некои семејства биле мобилизирани и по двајцатројца браќа, син и татко и сл. Таква судбина имале семејствата: Козарови, Костови и други. Од вкупно 46 војници, I светска војна Ја преживеале само: Христо ПопДинков, Крсто Ангелов, Мито Тошев и Борис Гошев, кој ја изгубил едната рака и поради тоа во 1915 г. бил прогласен за „солунец”. Останатите 42 на број војници од Богородица не се вратиле. Едни загинале на фронтот, други биле жртви на терор, глад, болести и сл.
Дојран
1. Петре Сулев, убиен на ѕверски лачин;
2. Ристо Калов, обвинет за организирање дезертер
ство на мобилизираните во српската армија (абаџија по
занает), и
3. Томе Цилев, обвинет за истите причини.
Првиот го извлекле жандаршгте од дома и го одве
ле кај дојранскиот мост и тука го измачувале на водопадот, за да не се слуша кога писка. По долго на водениот млаз бил избоден со бајонети. За другите двајца бил покренат обвинителен акт согласно чл. 26 став 3 од Уредбата за јавна безбедност „за наговарање на воените обврзници и на останатите граѓани за бегство во Бугарија”. Иако за време на истрагата тие не ја признале вината, Судот во Кавадарци им изрекол казна затвор во самица. Казната ја издржувале во затворот во Призрен каде што почнале да им се распагаат месата од телото.
с. Ншсолиќево
1. Христо Захов,
2. Костадин Танев, 3. Илија Илиев,
4. Дело Баколов,
5. Мито Терзиев,
6. Ристо Гајдациев,
7. Јано Владајоки од Дојран.
Спрема нив во затворот е применуван специјален режим. Осввн што биле измачувани во самица, неколку пати ги соблекувале голи и со ортоми аколу вратот ги терале како коњи да вршат трње. Сведоците на оваа крајно нечовечка глетка, а тоа се нивните снови и ќерки, и денес по толку години со презир и големо огорчување зборуваат: Единствена нивна вина се состоела во тоа што дале клетва дека верво ќе и служат на Организацијата, и поради тоа, што од селото имало голем број дезертери и бегалци во Струмица.
с. Фурка
1. Ленка Савоава Гал’бова, осудена оо казна затвор, поради обид на нејзиниот маж Андон да дезертира од српската војска;
2. Велика Јанева, осудена;
3. Шика Танева, осудена;
4. Каранфила Накева, осудена;
Овие жени по завршувањето на војната повторно биле осудени со казна затвор заедно со 43 мажи, кои дале клетва дека верно ќе и служат на ВМРО.
с. Градец
Во поглед на мобилизацијата имало иста судбина како с. Богородица. Но, за разлика од друште населени места, воените обврзници од Градец биле и затвореници. Имено, поради зачестените атентати на железничката линија Гевгелија — Велес, српсмите власти одлучиле жителите на ова населено место, почнувајќи од малолетните деца до најстарите луѓе, сите да бидат осудени со казна затвор. Ваков пример не е забележан во историјата. Селаните на с. Градец биле затворени во поранешниот турски затвор во Дојран каде што биле изложени на такви тортури, од кои, поради писоците и плачот во затворот, жителите на Дојран 7—10 дена не можеле да заспијат. Граѓаните од Дојран избрале делегација од своите редоБИ која побарала прием кај околискиот началник на кого, од името на сите граѓани, му била предадена претставка во која, меѓу другото, стоело: „Ние бараме, доколку затворениците од Градец имаат вина, да бидат стрелани. Молиме да се престане со измачувањата затоа што и ние и нашите деца поввќе од една недела не сме спиеле”. Во истото време, до околискиот началник во Дојран дошло писмо од ВМРО во кое одговорноста за подметнатата бомба на железничката линија кај с. Градец ВМРО ја презема како свое дело, а не дека е дело на селаните од Градец. По овие две интервенции селаните биле ослободени од затворските визби, но затоа пак, во редовите на српската армија биле мобилизирани сите мажи за кои српските воени власти дале мислење дека се способни да носат оружје. Според нецелосните податоци, од село Градец биле мо
билизирани околу 50—60 мажи кои, речиш, сите биле испотепани. До овој момент е утврдено дека како војници на српската војска од Градец животите ги загубиле:
1. Илија Парталов
2. Костадин Свмендолов
3. Иван Павлов
4. Каранфил Кочвв
5. Никола Костадинов
6. Атанас Стоилов
7. Христо Греов
8. Лазар Греов
9. Илија Левичаров

10. Костадин Невеселов
11. Георчти Зајков
12. Андон Патаров
13. Георш Патагров
14. Ефтим Патаров
15. Петре Минзилов
16. Васил Бојков
17. Андон Кирмов
18. Гоне Башчаушов
19. Андреа Јава^ников 20
Покрај споменатите, немало семејство во Градец кое меѓу 1913—1915 г. не дало жртва на теророт или затвореник. Заедно со мажите, во затворите лежеле и голем број жени. Меѓу жените најмногу се споменува името на војвотката Неда Ризманова (во српските извори окарактеризирана како најопасен престапник во реонот на Повардарјето). Таа со Георги Танев и Димитар Николов, во почетокот на 1914 г., биле фатени од српска потера и обвинети за подметнување на експлозив на железничката линија
Гевгелија — Вепес. За време на истрагата Неда била тепана и бесена со главата надолу, но сепак не предала човек на Организацијата. Била осудена па доживотна робија и беследно исчезнала. Иако во некои извори се споменува дека е родена во Тиквешко, според сведоштвото на П. Н. Градечки со сигурност може да се каже дека Неда Ризманова е родум од с. Градец и е во блиска родбинска врска со Митра Ризманова и Марија Ризманова, жртвите на теророт од четниците на Јајаага.
Во врска со настаните во Градец, во спомените Градечки вели: „Меѓу 1913—1915 г. целото население на Градец страдаше. Сите мажи и жени поминавме низ затворите. Со овои очи (видов кога жандармите тепаа една жена, а таванот на просторијата беше испрскан со крв. На дојранчани не им дадовме да спијат. Тие се исплашија и сакаа да се иселат. Беше ужасно време. И жените мораа да бидат комити. Ужасите што се случија во Градец, како и с’скањата на Турците, се една од причините што ја предизвика Валандовскоудовската атака на „Тежок петок” во 1915 г., а потоа дојде и до војна”.
с. Стојаково
1. Шеќерина Узунова
2. Менка Мандалова
3. Христо Узунов
4. Тано Брзалов
Сите овие биле осудени и лежеле затвор.
Првите 10 дена додека траела истрагата тие лежале во затворот во Гевгелија, потоа биле спроведени во Кавадарци, па во скопсмиот затвор. „Жените — вели Христо Узунов, ги оставија во Скопје, а мене и Тано Брзаков не поведоа пешки за Урошевац и Призрен. Бидејќи бев во години ми откажаа нозете и им реков на жандармите оти натаму не можам да одам. Прво сакаа да ме присилат, но кога се убедија дека навистина ми откажаа нозете, се договорија: „ајде да го фрлиме во реката, ќе го изедат волците и лисиците”. Така и оторија. Ме бутнаа во еден длабок дол и почнав да се трклам надолу. Целото тело и
лицето ми се повредија, паднав во бессознание. Случајно сум се закачил на една смрека и сум висел. Едно време се освестив, вовдов дека крвта ми се стврднала, но сепак собрав сили и се вратив назад кон Скопје. Подорна разбрав дека многу била тепана и Стана Арнаудова и неколку други селани од Стојаково. Голем тепач беше станал Глигор Рамаданов. Србите го поставиле за кметоки наместник на Стојаково. На страна на Србите поминаа и: Фипо Стамкоѕ, Глигор Доневчин, Стојко Бојмалиев и Тануш Палурски. Во 1915 г. освен Тануш кој е помилуван поради жвна му, сите друш беа избиени во една водвница кај с. Мрзенци од страна на бугарските војници. Заедно со нив е убиен и Влавот Данка, војвода од Гевгелија” .
с. Казан Дол
Од ова село од четниците и жандармите биле избодени и фрлени во реката Вардар шестмина Турци. Тие биле убиени затоа што соработувале со четите на ВМРО, а првку нив и со Турската чета за која ваќе стана збор.
Тепани, затворани и убиени Турци имало и од другите села на Дојранска и Валандовска околија. Токму поради тоа, за време на Валандовокоудовската атака, во април 1915 г., Турците од овие две околии зеле масовно учество.